آلات موسیقی سنتی ترکی

آلات موسیقی سنتی ترکی، قلب تپنده فرهنگ غنی و پر رمز و راز آناتولی هستند که با نغمه های سحرآمیزشان، داستان های قرن ها تاریخ و احساسات مردم را روایت می کنند. این سازهای شگفت انگیز، از باغلامای خوش صدا گرفته تا زورنای پرقدرت، تنوع بی نظیر فرهنگی ترکیه را به رخ می کشند و پلی میان شرق و غرب می زنند.

ترکیه، این سرزمین پهناور که مثل پلی بین آسیا و اروپا قرار گرفته، از دیرباز مهد فرهنگ ها و تمدن های مختلفی بوده. همین تنوع بی نظیر اقلیمی، قومی و فرهنگی، توی موسیقی و سازهای سنتیش هم حسابی خودش رو نشون داده. وقتی صحبت از سنتی می شه، منظورمون سازهایی هست که ریشه های عمیق تاریخی دارن و نسل به نسل منتقل شدن، نه سازهای مدرن امروزی. توی این مقاله می خوایم یه سفر حسابی به دنیای پر از نغمه های دلنشین ترکیه داشته باشیم و با ریشه ها، انواع، ویژگی ها و جایگاه فرهنگی این سازهای اصیل آشنا بشیم. پس بریم که خودمون رو برای کشف این دنیای جذاب آماده کنیم!

ریشه ها و سیر تکامل: ردپای تاریخ در سازهای ترکی

وقتی به تاریخ آلات موسیقی سنتی ترکیه نگاه می کنیم، می بینیم که این سازها کلی ریشه و داستان پشت خودشون دارن. انگار هر کدومشون یه قطعه از پازل تاریخ رو تو خودشون جا دادن. خاستگاه های باستانی مثل تمدن های سومر و هیتی که تو آناتولی زندگی می کردن، و همچنین فرهنگ های آسیای میانه و ایران، تأثیر خیلی بزرگی روی شکل گیری این سازها داشتن. مثلاً، ساز قوپوز که یه ساز باستانیه، رو می شه جدّ بزرگ خانواده باغلامای امروزی دونست.

در دوران امپراتوری عثمانی، خیلی از این سازها نه تنها حفظ شدن، بلکه حسابی غنی تر و استانداردتر هم شدن. این امپراتوری که قلمروش خیلی وسیع بود، باعث شد سازها و نغمه ها بین مناطق ترک زبان و حتی فراتر از اون ها، حسابی تبادل بشن و فرهنگ موسیقایی ترکیه رو حسابی پربار کنن. خلاصه که هر سازی تو این سرزمین، ردپایی از تاریخ و فرهنگ این مردم رو با خودش یدک می کشه.

دسته بندی جامع آلات موسیقی سنتی ترکی

برای اینکه بهتر بتونیم با آلات موسیقی سنتی ترکی آشنا بشیم و از شلوغی و تنوعشون سردرگم نشیم، بهترین کار اینه که اون ها رو بر اساس نوع تولید صدا دسته بندی کنیم. این یه روش علمی و اصولی هست که کمک می کنه بفهمیم هر ساز چطوری صدا تولید می کنه و به کدوم خانواده تعلق داره. به طور کلی، سازهای سنتی ترکیه رو می تونیم به سه دسته اصلی تقسیم کنیم: سازهای زهی، سازهای بادی و سازهای کوبه ای.

هر کدوم از این دسته ها ویژگی های منحصر به فرد خودشون رو دارن و تو بخش های بعدی، حسابی با تک تک سازهاشون آشنا می شیم و می بینیم که چطور هر کدوم از این سازها، نغمه های خاص خودشون رو به موسیقی ترکیه هدیه دادن.

آلات موسیقی زهی: سروده هایی از تار و پود

سازهای زهی تو موسیقی ترکیه جایگاه ویژه ای دارن. این سازها که صداشون از ارتعاش سیم ها میاد، مثل یه روح لطیف تو کالبد موسیقی ترکیه دمیده شدن و توانایی عجیبی تو بیان احساسات مختلف، از شادی و رقص گرفته تا غم و عرفان، دارن. تنوع این سازها تو ترکیه واقعاً شگفت انگیزه و هر کدومشون یه داستان و یه هویت خاص خودشون رو دارن. بیاین با هم نگاهی بندازیم به مهم ترین و معروف ترین سازهای زهی ترکیه:

باغلاما (Bağlama): قلب تپنده موسیقی آناتولی

باغلاما رو می شه بدون شک ساز ملی و نمادین ترکیه دونست. اگه بخوایم یه مقایسه برای ما ایرانی ها بکنیم، باغلاما مثل تار یا سه تار ما، پرکاربردترین ساز تو موسیقی ترکیه به حساب میاد. این ساز تو اکثر گروه های موسیقی محلی، ارکسترها، و حتی موسیقی پاپ ترکیه نقش اصلی رو بازی می کنه.

باغلاما یه خانواده بزرگه که انواع مختلفی داره، درست مثل خانواده تنبور ما. معروف ترین انواعش ساز کوتاه (Cura)، ساز بلند (Saz) و دیوان باغلاما هستن. چوگور هم که تو آذربایجان و مناطق ترک زبان ما هم رایجه، عضو همین خانواده محسوب می شه. تفاوت اصلی این انواع تو سایز کاسه و طول دسته شونه که روی صدای نهایی و نوع استفاده شون تأثیر می ذاره. مثلاً کورا کوچیک تره و صدای زیرتری داره، در حالی که دیوان بزرگ تره و صدای بم و پخته تری تولید می کنه.

ساختار باغلاما جالبه: یه کاسه گلابی شکل داره، یه دسته بلند و باریک که روش دستان (پرده) بسته شده. معمولاً هفت سیم داره که به سه گروه دو، دو و سه تایی تقسیم می شن. با یه مضراب پلاستیکی به اسم تزنه (Tezene) یا گاهی اوقات با انگشتان دست (که بهش شلپه Şelpe می گن)، نواخته می شه. از قوپوز باستانی تا باغلامای امروزی راه درازی اومده و تو تمام مناطق ترک زبان، از ترکیه گرفته تا آذربایجان و حتی بخش هایی از کردستان، خیلی محبوبه. اگه یه وقت خواستین یه ساز سنتی ترکیه رو یاد بگیرین، باغلاما بهترین گزینه ست، چون هم خیلی پرکاربرده و هم صدای دلنشینی داره.

عود (Ud): صدای اسرارآمیز شرق و هم نفس سنت عثمانی

عود، این ساز باستانی و اسرارآمیز، تو موسیقی ترکی هم جایگاه خودش رو داره. عود یه ساز زهی-زخمه ایه که برخلاف باغلاما، هیچ پرده ای روی دسته اش نداره. این ویژگی به نوازنده این امکان رو می ده که ریزپرده ها و نوانس های صوتی ظریفی رو اجرا کنه که برای موسیقی شرقی و عثمانی خیلی مهمه.

اگه بخوایم تفاوت عود ترکی رو با عود عربی و ایرانی بگیم، عود ترکی معمولاً یه مقدار ظریف تره و صدای شفاف تری داره. کاسه اش بزرگه ولی دسته اش کوتاهه و معمولاً ۱۱ یا ۱۲ سیم داره که به صورت جفت جفت کوک می شن. عود از ارکان اصلی موسیقی کلاسیک عثمانی و همچنین موسیقی عرفانی به حساب میاد و صداش یه جور آرامش و عمق خاصی به فضا می ده.

قانون (Kanun): هارپ تخت با نغمه های مدیترانه ای

قانون رو شاید بشه گفت یه جور هارپ تخت با کلی سیم! این ساز زهی-زخمه ای، تعداد زیادی سیم (معمولاً بین ۷۵ تا ۸۴ سیم) داره که روی یه جعبه چوبی بزرگ و تخت کشیده شدن. نوازنده با دو تا انگشت دانه یا مضراب کوچیک که به انگشت اشاره اش بسته می شه، به سیم ها زخمه می زنه.

ویژگی منحصر به فرد قانون، اهرمک های کوچیکیه که بهش ماندال (Mandal) می گن و کنار هر سیم قرار گرفتن. این اهرمک ها به نوازنده اجازه می دن که خیلی سریع ریزپرده ها رو تغییر بده و نغمه های پیچیده موسیقی شرقی رو اجرا کنه. قانون ریشه های خیلی قدیمی داره و تو ارکسترهای کلاسیک عثمانی، مجالس سنتی و همچنین به صورت تک نوازی، حسابی خوش می درخشه و نغمه های مدیترانه ای و شرقی رو به گوش می رسونه.

کمانچه کارادنیز (Karadeniz Kemence): نغمه های رقصان دریای سیاه

اگه یه روزی به منطقه دریای سیاه تو ترکیه سفر کردین، حتماً صدای رقصان و پرشور کمانچه کارادنیز رو می شنوید. این کمانچه با کمانچه ایرانی ما کمی متفاوته. کاسه اش کوچیک و کشیده ست و معمولاً سه سیم داره. نوازنده ها این ساز رو تو بغلشون می گیرن و با آرشه می نوازن.

صدای کمانچه کارادنیز پر از احساسه؛ هم می تونه نغمه های شاد و پرهیجان برای رقص های محلی بسازه و هم می تونه دل انگیزترین و غمگین ترین ملودی ها رو از خودش بیرون بده. این ساز بخش جدایی ناپذیری از فرهنگ و موسیقی مردم منطقه دریای سیاهه و واقعاً هم خاص و دوست داشتنیه.

جومبوش (Cümbüş): نوآوری ترکی با روحی جهانی

جومبوش یه ساز نسبتاً جدیده که تو اوایل قرن بیستم (حدود سال ۱۹۳۰) تو ترکیه ساخته شده. سازنده اش علی زین العابدین جومبوش بوده و اسم این ساز هم از فامیلش گرفته شده. جومبوش در واقع یه ترکیب باحال از عود و بانجو به حساب میاد. بدنه آلومینیومی داره که روش یه پوست کشیده شده و دسته ای بلند با پرده های قابل تنظیم. این ویژگی به نوازنده این امکان رو می ده که بسته به نیاز، پرده ها رو جابه جا کنه و تو گام های مختلف بنوازه.

جومبوش صدای منحصر به فرد و بلندی داره و تو موسیقی های محلی، مجالس شاد و حتی تو ترکیب با سازهای مدرن، حسابی استفاده می شه. یه جورایی صدای جومبوش هم روح شرقی داره و هم یه کوچولو شبیه صدای سازهای غربی مدرنه.

لاوتا (Lavta): عود کوچک استانبول

لاوتا رو می شه یه جور عود کوچیک و جمع وجور دونست که بیشتر مخصوص شهر استانبوله. این ساز گلابی شکله و معمولاً هفت سیم داره. لاوتا بیشتر به عنوان یه ساز همراهی کننده استفاده می شه، مخصوصاً تو ترکیب با کمانچه کارادنیز، برای اینکه صداهای درون و ریتم های دلنشین رو بسازه و مردم رو به رقص و سرگرمی دعوت کنه. اگه به دنبال یه ساز خوش دست با صدایی گرم و نزدیک به عود هستین، لاوتا گزینه خیلی خوبی می تونه باشه.

یایلی تنبور (Yaylı Tanbur): تنبور آرشه ای ترکیه

یایلی تنبور، همون طور که از اسمش پیداست، یه تنبوره که با آرشه نواخته می شه. این ساز دسته بلندی داره که روش پرده بندی شده و یه کاسه گرد که معمولاً از چوب یا آلومینیوم ساخته می شه. صفحه روش هم با پوست یا اکریلیک پوشونده می شه، شبیه به بانجو.

یایلی تنبور تو موسیقی کلاسیک عثمانی جایگاه ویژه ای داره و با صدای عمیق و پر احساسش، می تونه ملودی های پیچیده و غنی رو اجرا کنه. این ساز برای کسایی که دنبال یه ساز با صدای کشیده و لطیف هستن، می تونه خیلی جذاب باشه.

ایکی تلی (İki Telli): دوتار آناتولی

ایکی تلی، یعنی دو سیم و همون طور که از اسمش پیداست، یه سازیه که خیلی شبیه دوتار خودمونه. این ساز با دو سیم، تو فلات آناتولی خیلی رایجه و بخش مهمی از موسیقی های محلی و روستایی ترکیه رو تشکیل می ده. صدای گرم و سادگی نواختن ایکی تلی، باعث شده که تو دل مردم این مناطق حسابی جا باز کنه و برای روایت داستان ها و ترانه های فولکلور استفاده بشه.

آلات موسیقی سنتی ترکیه، داستان قرن ها تاریخ، احساسات عمیق و تنوع بی نظیر فرهنگی این سرزمین رو در دل خودشون جا دادن. هر نغمه ای که از این سازها برمی خیزه، انگار با روح آناتولی گره خورده و تجربه ای بی نظیر از هنر و فرهنگ رو به شنونده هدیه می ده.

آلات موسیقی بادی: نفس های جاری در چوب و نی

سازهای بادی تو موسیقی ترکیه نقش خیلی مهمی دارن. انگار نفس نوازنده از طریق این سازها به نغمه تبدیل می شه و عمیق ترین احساسات و حس طبیعت گرایی رو به گوش می رسونه. صدای این سازها، چه عرفانی و آرام باشه، چه پرشور و حماسی، همیشه یه حس و حال خاصی داره. بریم سراغ چند تا از معروف ترین سازهای بادی ترکیه:

نی (Ney): صدای عرفانی و روحانی درویشان

نی، فقط یه ساز نیست؛ یه نماده. نماد جدایی روح از مبدأ، نماد عشق الهی، و هم نفس درویشان و اهل عرفان. این فلوت انتهاباز که از نی ساخته می شه، صدایی سحار و حزن انگیز داره که شنیدن اون واقعاً آدم رو به عالمی دیگه می بره. نی رکن اصلی موسیقی صوفیانه، به خصوص تو مراسم سماع دراویش مولویه، و همچنین موسیقی کلاسیک عثمانیه.

نی انواع مختلفی داره که بر اساس طول و اندازه تقسیم بندی می شن و هر کدوم صدای خاص خودشون رو دارن. نواختن نی کار هر کسی نیست و نیاز به مهارت و تمرین زیادی داره، چون نوازنده باید با دمیدن از لبه نی، صدای دلنشین و عرفانی اون رو بیرون بکشه.

زورنا (Zurna): ندای پرقدرت جشن و حماسه

اگه دنبال یه ساز پرصدا و پرقدرت هستین که تو جشن ها و مراسم شاد حسابی کولاک کنه، زورنا (که همون سرنای خودمونه) بهترین انتخابه! این ساز بادی با دهانه دوقلو، صدای نافذ و بلندی داره که شنیدنش از فاصله دور هم ممکنه. زورنا بخش جدایی ناپذیری از مراسم عروسی، رقص های محلی پرشور مثل هالای و گروه های نوازنده تو فضای بازه. معمولاً هم با سازهای کوبه ای بزرگ مثل داوول همراه می شه و یه ترکیب ریتمیک و پرانرژی رو می سازه که هر شنونده ای رو به وجد میاره.

کاوال (Kaval): فلوت چوپانان کوهستان

کاوال یه نوع فلوت بومی و اصیله که میشه گفت شبیه نی بلغاریه و بیشتر تو مناطق روستایی و کوهستانی ترکیه پیدا می شه. این ساز معمولاً از چوب ساخته می شه و ۷ سوراخ برای انگشت گذاری و یه سوراخ برای انگشت شست داره. کاوال می تونه صداهای متنوعی تولید کنه، از بم ترین نغمه ها تا ظریف ترین و نازک ترین صداها. صدای کاوال یه جورایی حس آزادی و رهایی چوپانان تو کوهستان رو تداعی می کنه و واقعاً آرامش بخشه.

تولوم (Tulum): نی انبان منطقه دریای سیاه

تولوم همون نی انبان خودمونه، ولی با ویژگی های خاص منطقه دریای سیاه ترکیه. این ساز بادی با کیسه هوا، صدای منحصر به فرد و نسبتاً بلندی داره و تو موسیقی محلی این منطقه، مخصوصاً برای رقص ها و مراسم شاد، حسابی کاربرد داره. تولوم نمادی از زندگی و فرهنگ پر جنب و جوش مردمان دریای سیاهه و کمتر تو مناطق دیگه ترکیه رایجه.

چیگرتما (Çığırtma): صدای منحصر به فرد از دل طبیعت

چیگرتما یه ساز بادی خیلی خاصه که به طور سنتی از استخوان بال عقاب ساخته می شده! البته امروزه شاید از مواد دیگه ای هم برای ساختش استفاده بشه. این ساز ویژگی های صوتی منحصر به فردی داره و تو بعضی از مناطق ترکیه، مخصوصاً تو موسیقی های شکارچیان و کوهستان نشین ها، کاربرد داشته. چیگرتما صدای طبیعت رو تداعی می کنه و کمتر رایجه، اما وجودش نشون دهنده خلاقیت و ارتباط عمیق انسان با طبیعته.

آلات موسیقی کوبه ای: ریتم زندگی و حرکت

سازهای کوبه ای تو هر فرهنگی، نبض موسیقی رو تو دستشون دارن و تو ترکیه هم همین طوره. این سازها مسئول ایجاد ریتم، انرژی و حرکت تو آهنگ ها هستن و بدون اون ها، موسیقی یه چیزی کم داره. از طبل های پرصدای صحنه باز گرفته تا دف های ظریف مجالس عرفانی، سازهای کوبه ای ترکیه تنوع جالبی دارن. بیاین با هم نگاهی به معروف ترینشون بندازیم:

ناقارا (Nağara): طبل آذری با گستره قفقازی

ناقارا یه ساز کوبه ای استوانه ای شکل و دوطرفه هست که شباهت زیادی به دهل خودمون داره. این ساز تو جمهوری آذربایجان و شرق ترکیه، مخصوصاً تو مناطق آذری نشین، خیلی رایجه و گستره استفاده اش به کشورهای حوزه قفقاز هم می رسه. ناقارا معمولاً با دست نواخته می شه، شبیه تکنیک های نوازندگی تنبک. بدنه ناقارا از چوب توت ساخته می شه و روی دو طرفش پوست بز کشیده می شه.

ناقارا تو ارکسترهای محلی، مراسم عروسی و جشن ها حسابی نقش مهمی داره و ریتم های پرشوری رو خلق می کنه که آدم رو به حرکت و رقص وا می داره. صدای قدرتمند و پرانرژی این ساز، تو فضای باز حسابی خودنمایی می کنه.

دف (Def) و بندیر (Bendir): طبل های دستی با کارکرد متنوع

دف و بندیر، هر دو از خانواده طبل های دستی و دایره ای شکل هستن که روشون پوست کشیده شده. این سازها تو ایران هم خیلی محبوبن، به خصوص دف که تو موسیقی عرفانی و سنتی ما جایگاه ویژه ای داره.

تفاوت اصلی دف و بندیر تو اینه که دف معمولاً حلقه های فلزی یا زنجیرهایی داره که بهش وصل شدن و وقتی نواخته می شه، صدای جلینگ جلینگ خاصی هم تولید می کنه. اما بندیر معمولاً این حلقه ها رو نداره و صداش خشک تر و کوبه ای تره. هر دو ساز تو موسیقی عرفانی، مجالس و گروه های موسیقی محلی ترکیه استفاده می شن و ریتم های ظریف و جذابی رو خلق می کنن.

داوول (Davul): طبل بزرگ، ندای رقص و حماسه

داوول یه طبل بزرگ و دوطرفه هست که معمولاً تو فضای باز و مراسم سنتی بزرگ استفاده می شه. این ساز با دو چوب نواخته می شه: یه چوب بزرگ برای تولید صدای بم و اصلی، و یه چوب نازک تر برای ریتم های تند و ظریف تر. داوول معمولاً همراه با زورنا نواخته می شه و این دو ساز با هم یه ترکیب قدرتمند و پرانرژی رو می سازن.

صدای بلند و حماسی داوول تو رقص های جمعی مثل هالای، مراسم عروسی و فستیوال ها حسابی هیجان ایجاد می کنه و مردم رو به حرکت وامی داره. این ساز نماد قدرت و پویایی تو موسیقی محلی ترکیه به حساب میاد.

جایگاه آلات موسیقی سنتی در موسیقی معاصر ترکیه

شاید فکر کنین سازهای سنتی فقط تو موزه های موسیقی یا گروه های فولکلور قدیمی پیدا می شن، اما سخت در اشتباهین! تو ترکیه، آلات موسیقی سنتی نه تنها جایگاه خودشون رو حفظ کردن، بلکه حسابی دارن تو موسیقی معاصر هم خودنمایی می کنن. نوازنده ها و آهنگسازان ترکیه، با یه دید نو و خلاقانه، این سازها رو با سبک های مدرن مثل پاپ، راک، جاز و حتی موسیقی الکترونیک ترکیب می کنن و آثار شگفت انگیزی خلق می کنن.

این کار نه تنها باعث می شه اصالت و ریشه های موسیقی ترکیه حفظ بشه، بلکه بهش یه هویت جدید و جهانی می ده. آموزش این سازها هم حسابی تو دانشگاه ها و آموزشگاه های موسیقی گسترش پیدا کرده و نسل جدیدی از نوازنده ها در حال پرورش هستن. تازه، تو فستیوال ها و رویدادهای بین المللی هم، سازهای سنتی ترکیه حسابی طرفدار پیدا کردن و به عنوان سفیران فرهنگ این کشور، تو دنیا معرفی می شن. این یعنی میراث فرهنگی زنده است و مدام در حال نوآوریه.

راهنمای انتخاب و یادگیری آلات موسیقی سنتی ترکیه

خب، حالا که با این همه ساز دلنشین آشنا شدیم، شاید وسوسه شده باشین که خودتون هم یکی از این سازها رو یاد بگیرین. ولی قبل از هر چیز، چند تا نکته رو باید یادتون باشه. اول از همه، برای خرید ساز، حتماً به کیفیت ساخت و جنس موادش دقت کنین. اگه امکانش هست، از اساتید یا نوازنده های باتجربه راهنمایی بگیرین تا یه ساز اصیل و باکیفیت تهیه کنین.

برای انتخاب ساز مناسب هم، ببینین بیشتر به صدای کدوم ساز علاقه دارین و آیا حاضرین سختی یادگیریش رو به جون بخرین یا نه. بعضی سازها مثل باغلاما یا نی، نیاز به زمان و تمرین بیشتری دارن. برای یادگیری هم می تونین تو آموزشگاه های موسیقی ثبت نام کنین، از اساتید مجرب کمک بگیرین یا حتی از منابع آنلاین مثل ویدئوهای آموزشی استفاده کنین. مهم ترین چیز، صبر، تمرین و علاقه زیاد به موسیقیه!

نتیجه گیری: میراث جاودان نغمه ها و گنجینه ای برای آیندگان

سفر ما به دنیای آلات موسیقی سنتی ترکی اینجا به پایان می رسه، اما نغمه های این سازها همیشه تو گوشمون باقی می مونن. همون طور که دیدیم، موسیقی ترکیه پر از تنوع و غناست و هر کدوم از سازهای سنتیش، یه دنیا داستان، احساس و تاریخ رو تو خودشون جا دادن. از باغلامای محبوب و صدای نوستالژیکش گرفته تا نی عرفانی و زورنای پرشور، این سازها نه فقط ابزاری برای تولید صدا هستن، بلکه نمادی از روح و هویت مردم ترکیه به حساب میان.

حفظ، مطالعه و ترویج این میراث هنری فوق العاده، برای نسل های آینده هم خیلی مهمه. امیدواریم این مقاله یه جرقه باشه تا شما هم بیشتر به دنیای مسحورکننده موسیقی ترکیه سرک بکشید و از شنیدن و شاید حتی نواختن این سازهای اصیل لذت ببرید. بالاخره، موسیقی زبانیه که مرز نمی شناسه و می تونه قلب ها رو به هم نزدیک کنه.