آیا شهادت دادن اجباری است؟

خب، شاید این سوال برای خیلی از ما پیش اومده باشه که اگه یه روزی کارمون به دادگاه افتاد و به عنوان شاهد احضار شدیم، داستان چیه؟ باید حتماً شهادت بدیم؟ نه، هیچ کس رو نمیشه مجبور به شهادت دادن کرد، این یه حق اساسی شماست. ولی حواستون باشه که حضور توی دادگاه اگه احضار بشید، یه داستان دیگه است که قانون براش تکلیف مشخص کرده. خیلی وقتا این دو تا موضوع با هم قاطی میشن و همین باعث سردرگمی میشه.

شهادت دادن توی دادگاه، نقش خیلی مهمی توی کشف حقیقت و اجرای عدالت داره. راستش رو بخواین، بدون شهود، خیلی از پرونده ها به بن بست می خورن و حق به حق دار نمیرسه. اما از اون طرف، اینقدر هم نمیشه به زور و اجبار آدم ها رو وارد این ماجرا کرد که مبادا منافعشون به خطر بیفته. برای همین، قانون اومده و یه سری قواعد و حقوق برای شاهدها و مطلع ها تعیین کرده تا هم عدالت اجرا بشه و هم حقوق شهروندی کسی ضایع نشه.

توی این مقاله قراره یه بار برای همیشه این ماجرا رو روشن کنیم. می خوایم ببینیم فرق بین مجبور شدن به حضور در دادگاه و مجبور شدن به شهادت دادن چیه. از اونجایی که دونستن این تفاوت ها برای همه ما به عنوان یه شهروند واجبه، قراره خیلی خودمونی و ساده، همه جوانب قضیه رو براتون توضیح بدم. پس اگه دوست دارین یه دید کامل و بی دردسر از حقوق و وظایف خودتون به عنوان شاهد داشته باشین، حتماً تا آخر این مطلب با من همراه باشید.

حق دارین نگین! اصل اساسی آزادی شهادت

یکی از اون حقوق بنیادی که شاید خیلیامون ازش بی خبریم، همین حق آزادی شهادته. یعنی چی؟ یعنی هیچ کس نمیتونه شما رو مجبور کنه که حرفی بزنید که دلتون نمی خواد، یا خلاف میلتون باشه. این یه اصل خیلی مهمه که توی قانون اساسی خودمون هم بهش اشاره شده و نشون میده چقدر برای قانونگذار، آزادی و اختیار افراد ارزش داره.

اصل ۳۸ قانون اساسی: سنگ بنای حق سکوت شما

ببینید، توی ایران، ما یه قانون اساسی داریم که مثل یه دفترچه راهنما برای همه قوانین دیگه است. یکی از مهمترین بندهاش، اصل ۳۸ هست که عیناً میگه: هرگونه شکنجه برای گرفتن اقرار و یا کسب اطلاع ممنوع است. اجبار شخص به شهادت، اقرار یا سوگند مجاز نیست و چنین شهادت و اقرار و سوگندی فاقد ارزش و اعتبار است.

طبق اصل ۳۸ قانون اساسی، هیچ کس را نمی توان به شهادت، اقرار یا سوگند مجبور کرد و اگر چنین اتفاقی بیفتد، آن شهادت کاملاً بی اعتبار است.

حالا این یعنی چی؟ یعنی اینکه اگه خدای نکرده شما رو تحت فشار یا تهدید بذارن تا یه حرفی بزنید یا شهادتی بدین، اون حرف از نظر قانون هیچ ارزشی نداره و نمیشه بهش استناد کرد. این خیلی خوبه، چون از ما در برابر سوءاستفاده های احتمالی محافظت می کنه. حق سکوت هم دقیقاً از همین جا میاد. شما این حق رو دارین که اگه نمی خواین، سکوت کنید و حرفی نزنید. البته این به معنی بی تفاوتی به قانون نیست، بلکه به معنی اینه که حقوق فردی شما توی سیستم قضایی حفظ میشه.

فرق مهم: حضور در دادگاه با زور؟ نه، با قانون! شهادت با زور؟ اصلا!

اینجا همونجاییه که خیلی ها دچار اشتباه میشن و این دو تا موضوع رو با هم قاطی می کنن. ببینید، قانون بین حضور در دادگاه و ادای شهادت یه فرق اساسی گذاشته.

اگه شما به عنوان شاهد احضار بشید، قانون از شما می خواد که توی دادگاه یا هر مرجع قضایی دیگه ای که شما رو احضار کرده، حاضر بشید. این حضور یه جور تکلیف شهروندیه برای کمک به اجرای عدالته. اما وقتی وارد دادگاه میشید، هیچ کس نمیتونه شما رو مجبور کنه که حتماً یه حرفی بزنید یا به نفع یا ضرر کسی شهادت بدید. اگه دلتون نخواد، میتونید از حقتون استفاده کنید و سکوت اختیار کنید.

فکر کنید مثلاً یه اتفاقی افتاده و شما شاهد بودید. دادگاه شما رو احضار میکنه. شما موظفید برید. ولی وقتی اونجا نشستین، قاضی ازتون می پرسه که آیا مایلید شهادت بدید یا نه؟ اگه شما بگین نه، من نمی خوام شهادت بدم، هیچ کس نمیتونه به زور شما رو مجبور به صحبت کنه. این تمایز خیلی مهمه و اگه اینو بدونیم، هم آرامش خاطرمون بیشتر میشه و هم میتونیم از حقوقمون درست دفاع کنیم.

از احضاریه تا جلب: داستان رفتن به دادگاه

حالا که فرق حضور و شهادت رو فهمیدیم، بریم ببینیم وقتی دادگاه به یه شاهد یا مطلع نیاز پیدا میکنه، چه اتفاقاتی میفته. این فرآیند از احضاریه شروع میشه و ممکنه به جلب هم برسه. البته جلب اینجا معنی خاص خودشو داره و با اون چیزی که شاید توی فیلم ها دیدیم، فرق میکنه.

احضار شاهد یا مطلع: وقتی که دادگاه صداتون میزنه!

طبق ماده ۲۰۴ قانون آیین دادرسی کیفری، بازپرس (همون کسی که پرونده رو توی مرحله اولیه بررسی میکنه) خودش یا با معرفی شاکی یا به درخواست متهم، یا حتی اگه یه مقام دولتی دیگه اعلام کنه، هر کسی رو که فکر کنه حضورش یا حرف زدنش برای روشن شدن قضیه لازمه، احضار میکنه.

یعنی چی؟ یعنی اگه یه پرونده ای مطرح بشه و شما توی اون پرونده به عنوان کسی که یه چیزی دیدید یا شنیدید، شناخته بشید، دادگاه یه برگه ای به اسم احضاریه براتون میفرسته. این احضاریه معمولاً از طریق پست یا ابلاغ الکترونیک (سامانه ثنا) به دستتون میرسه و توش مشخص شده که کی، کجا و برای چی باید حاضر بشید. خیلی مهمه که به این احضاریه بی توجه نباشید، چون بی توجهی به اون میتونه پیامدهای خاصی داشته باشه.

جلب شاهد: اگه نریم چی میشه؟

حالا اینجا میرسیم به قسمت جالب قضیه، یعنی جلب. تبصره ۱ ماده ۲۰۴ قانون آیین دادرسی کیفری میگه: در صورتی که شاهد یا مطلع برای عدم حضور خود عذر موجهی نداشته باشد جلب می شود. اما در صورتی که عذر موجهی داشته باشد و بازپرس آن عذر را بپذیرد، مجدداً احضار و در صورت عدم حضور جلب می شود.

ببینید، جلب به این معنی نیست که شمارو به زور مجبور به حرف زدن کنن. نه، این فقط برای حضور شماست. یعنی اگه شما احضاریه رو گرفتین و بدون هیچ دلیل منطقی و موجهی نرفتین دادگاه، بازپرس میتونه دستور جلب شما رو صادر کنه. جلب یعنی اینکه مأمور میاد سراغتون و شما رو میبره به دادگاه تا فقط حاضر بشید.

حالا چه عذری موجهه؟ مثلاً بیماری شدید که با مدرک پزشکی ثابت بشه، یا یه سفر ضروری و از قبل برنامه ریزی شده و دلایل دیگه که بازپرس اون ها رو بپذیره. اگه عذر شما موجه باشه، خب دوباره احضارتون میکنن. ولی اگه بازم نرید و عذر موجهی هم نداشته باشین، اون موقع دیگه احتمال جلب شدن هست. پس بهترین کار اینه که به احضاریه توجه کنید و اگه نمیتونید برید، حتماً با دادگاه تماس بگیرید و عذر موجهتون رو اعلام کنید تا دچار دردسر نشید.

حقوق و حمایت های شما به عنوان شاهد: نگران نباشید!

حالا که فهمیدیم حضور در دادگاه یه تکلیف شهروندیه، اما شهادت دادن اختیاری، وقتشه که بدونیم قانون چه حمایت هایی رو برای ما به عنوان شاهد در نظر گرفته تا با خیال راحت تری توی این فرآیند شرکت کنیم. واقعاً هم مهم نیست که شما کی هستید یا موقعیت اجتماعیتون چیه، همین که شاهد یه اتفاق بودید، یکسری حقوق مشخص دارید که باید ازشون آگاه باشید.

امنیت شما حرف اول رو میزنه (ماده ۲۱۴ ق.آ.د.ک)

یکی از بزرگترین نگرانی های شاهدها، مخصوصاً تو پرونده های حساس، بحث امنیته. فکر کنید شما شاهد یه جرم مهم بودید و میترسید اگه شهادت بدید، جونتون یا آبروتون به خطر بیفته. اصلا نگران نباشید! قانون اینو پیش بینی کرده و توی ماده ۲۱۴ قانون آیین دادرسی کیفری، یه عالمه تدبیر برای حمایت از شاهد یا مطلع دیده شده. این تدابیر میتونه شامل این موارد باشه:

• عدم مواجهه حضوری: لازم نیست چشم تو چشم متهم یا شاکی بشید. بازپرس میتونه کاری کنه که شما با اونها روبرو نشید.
• حفاظت از هویت: اطلاعات مربوط به هویت، اسم و فامیل، آدرس خونه یا محل کارتون رو افشا نمیکنن تا کسی نتونه شما رو شناسایی کنه.
• شهادت از راه دور: اگه لازم باشه، ممکنه حتی اجازه بدن شما از راه دور و با وسایل ارتباط الکترونیکی شهادت بدید تا اصلاً نیاز به حضور فیزیکی نباشه.
• تدابیر حمایتی ویژه: اگه واقعاً بیم خطر جانی یا حیثیتی برای شما یا خونوادتون وجود داشته باشه، بازپرس میتونه بنا به درخواست شما، تدابیر خیلی خاصی مثل آموزش برای محافظت از سلامت جسمی و روحی، یا حتی تغییر مکان براتون در نظر بگیره. البته این موضوع آیین نامه خاص خودشو داره.

پس ببینید، قانون دست و بالشو برای حمایت از شما باز گذاشته. هدف اینه که بدون ترس و با آرامش بتونید هر چیزی رو که دیدید یا شنیدید، به اطلاع قاضی برسونید و به اجرای عدالت کمک کنید.

پول و پله ای هم در کاره؟ حق دریافت هزینه ها (ماده ۲۱۵ ق.آ.د.ک)

اگه شما به خاطر حضور توی دادگاه، مجبور بشید از کار و زندگی بیفتید، یا هزینه های رفت و آمد داشته باشید، قانون اینو هم پیش بینی کرده. ماده ۲۱۵ قانون آیین دادرسی کیفری میگه:

• هزینه رفت و آمد: شما حق دارید که هزینه ایاب و ذهابتون رو طبق تعرفه ای که قوه قضاییه اعلام میکنه، دریافت کنید.
• جبران خسارت ترک شغل: اگه به خاطر حضور در دادگاه، از کارتون افتادید و ضرر و زیانی بهتون وارد شده، میتونید درخواست جبران اون خسارت رو بدید. بازپرس در صورت لزوم حتی با نظر کارشناس، این ضرر و زیان رو تعیین میکنه.

حالا این هزینه ها رو کی میده؟ اگه شاکی شما رو معرفی کرده باشه، اون باید این پول رو تو صندوق دادگستری واریز کنه. اما اگه شاکی توانایی پرداخت نداشته باشه، یا اصلاً بازپرس خودش شما رو احضار کرده باشه، این هزینه ها از بودجه قوه قضاییه پرداخت میشه. یه نکته هم هست که توی جرائم قابل گذشت، اگه شاکی با وجود اینکه پولداره، این هزینه ها رو نده، شهادت شما رو ممکنه قبول نکنن.

شما متهم نیستین!

یه فرق اساسی بین شاهد و متهم وجود داره. شما به عنوان شاهد، فقط برای کمک به روشن شدن پرونده اونجا هستید. هیچ کس نمیتونه شما رو متهم بدونه، بهتون تفهیم اتهام کنه، یا براتون قرار تأمین (مثل وثیقه یا کفالت) صادر کنه. اینها فقط برای متهمین پرونده است. پس خیالشون راحت باشه، شما توی جایگاه اتهام نیستید.

اگه نتونستین برین دادگاه، قاضی میاد پیشتون! (ماده ۲۱۶ ق.آ.د.ک)

بعضی وقت ها پیش میاد که یه شاهد، به دلایلی مثل بیماری شدید، کهولت سن، یا حتی تعداد زیاد شاهدها تو یه محل خاص، نتونه توی دادگاه حاضر بشه. تو اینجور مواقع، قانون باز هم راه حل گذاشته. ماده ۲۱۶ قانون آیین دادرسی کیفری میگه که اگه همچین شرایطی پیش بیاد، قاضی یا بازپرس میتونه خودش بره پیش شاهد و همونجا شهادتش رو بشنوه. این نشون میده که قانون چقدر انعطاف پذیره و به شرایط افراد اهمیت میده تا هیچ حقی ضایع نشه.

مسئولیت های شهادت: حرف راست رو بزنید، اگه گفتین!

خب، تا اینجا در مورد حقوق و حمایت های شاهدها حرف زدیم. حالا وقتشه که کمی هم راجع به مسئولیت هاشون بگیم. درست مثل هر حق دیگه ای، شهادت دادن هم یه سری مسئولیت های خاص خودشو داره. اگه تصمیم گرفتید شهادت بدید، دیگه داستان فرق میکنه و باید یکسری چیزها رو رعایت کنید تا هم خودتون دچار مشکل نشید و هم به روند عدالت کمک کنید.

قسم خوردین، راست بگین!

توی دادگاه، قبل از اینکه شهادت بدید، معمولاً ازتون میخوان که قسم بخورید. این قسم خوردن، یعنی اینکه شما قول میدید هرچی میگید، حقیقت باشه و چیزی رو پنهان نکنید یا دروغ نگید. این قضیه خیلی جدیه و اگه بعد از قسم خوردن، حرف دروغی بزنید، ممکنه کارتون به جاهای باریک بکشه.

شهادت دروغ: مجازاتش چیه؟ (ماده ۶۵۰ قانون مجازات اسلامی)

اگه شما به صورت داوطلبانه شهادت دادید و بعدش معلوم شد که دروغ گفتید، مرتکب جرمی به اسم شهادت کذب یا همون شهادت دروغ شدید. ماده ۶۵۰ قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات) برای این جرم مجازات تعیین کرده. این مجازات میتونه حبس از شش ماه تا سه سال یا جزای نقدی باشه. پس حواستون باشه که اگه تصمیم گرفتید شهادت بدید، فقط و فقط حقیقت رو بگید، چون دروغ گفتن عواقب قانونی سنگینی داره.

یه نکته خیلی مهم: این جرم شهادت کذب فقط زمانی اتفاق میفته که شما خودتون خواستید شهادت بدید و دروغ گفتید. اگه از اول حق سکوت رو انتخاب کرده بودید و شهادت نمیدادید، خب اصلاً جرمی هم اتفاق نمی افتاد. پس این مجازات، روی اون حق آزادی شهادت که اول کار گفتیم، اثری نمیذاره.

کتمان شهادت: نگی نگفتم!

این بخش یکم ظریف تره. کتمان شهادت یعنی اینکه شما یه حقیقتی رو میدونید، اما عمداً اون رو پنهان میکنید و نمیگید. سوال اینجاست که آیا کسی رو میشه به خاطر نگفتن چیزی که میدونه، مجازات کرد؟

واقعیتش اینه که تو نظام حقوقی ما، به جز یه سری موارد خیلی خاص که قانون صراحتاً تکلیف کرده (مثلاً بعضی از مشاغل مثل پزشک ها که اگه جرمی رو دیدن یا رازی رو فهمیدن باید افشا کنن)، یه شاهد عادی به صرف اینکه نمیخواد شهادت بده یا از حق سکوتش استفاده میکنه، مرتکب کتمان شهادت نمیشه و براش مجازاتی در نظر گرفته نشده. همون اصل ۳۸ قانون اساسی که میگه کسی رو نمیشه مجبور به شهادت کرد، اینجا هم حرف اول رو میزنه. پس خیال راحت، اگه نخواستین، نمیگید و به این دلیل مجازات نمیشید.

مگه اینکه یه جور دیگه داستان پیش بیاد. مثلاً اگه یه نفر با نیت بد و برای کمک به یه مجرم، عمداً شهادت نده و این کارش باعث ضرر به شخص دیگه یا اختلال تو اجرای عدالت بشه، اون موقع ممکنه قضیه فرق کنه و از جنبه های دیگه حقوقی مورد بررسی قرار بگیره. اما به طور کلی، اگه یه شهروند عادی به دلایلی مثل ترس یا عدم تمایل، از شهادت دادن خودداری کنه، نمی تونن به جرم کتمان شهادت مجازاتش کنن.

بعضی مشاغل داستانشون فرق داره: مصونیت های حرفه ای

بعضی از افراد به خاطر شغلشون، اطلاعاتی رو به دست میارن که باید محرمانه بمونه. مثلاً وکلا، پزشک ها، روان شناس ها یا مشاورها. این افراد یه مصونیت حرفه ای دارن. یعنی چی؟ یعنی نمیتونن اسرار موکل ها یا بیمارهاشون رو فاش کنن، حتی اگه دادگاه ازشون بخواد شهادت بدن. مگر اینکه خود موکل یا بیمار بهشون اجازه بده، یا قانون صراحتاً استثنا قائل شده باشه.

مثلاً یه دکتر نمیتونه اطلاعات پزشکی بیمارش رو بدون اجازه فاش کنه، حتی اگه این اطلاعات به روشن شدن یه پرونده کمک کنه. اینجا قانون بین حفظ اسرار حرفه ای و تکلیف به شهادت، یه تعادل برقرار کرده. البته اینم خودش پیچیدگی های خاص خودشو داره و تو هر پرونده ای ممکنه جزئیاتش فرق کنه، ولی بدونید که همچین چیزی وجود داره.

نتیجه گیری

خب، رسیدیم به آخر این بحث پرجزئیات. همونطور که با هم بررسی کردیم، موضوع اجبار به شهادت یه جور ابهام رایج بین مردم هست که امیدوارم با این توضیحات، دیگه ابهامی براتون نمونده باشه. یه بار دیگه یادآوری کنیم که هیچ کس رو نمیشه مجبور به شهادت دادن کرد، این یه حق اساسی شماست که از قانون اساسی میاد. شما حق دارین سکوت کنید و اگه نخواستید، حرفی نزنید.

اما یه فرق بزرگ وجود داره بین این حق سکوت و تکلیف به حضور در دادگاه. اگه شما احضاریه دریافت کردید و دلیل موجهی برای نرفتنتون ندارید، قانون از شما میخواد که حاضر بشید و به اجرای عدالت کمک کنید. در صورت عدم حضور بدون عذر موجه، ممکنه جلب بشید که البته جلب هم فقط برای حضور شماست، نه اجبار به شهادت.

پس فراموش نکنید که به عنوان یه شهروند، هم حقوق مهمی دارید (مثل حق سکوت، تامین امنیت و جبران هزینه ها) و هم مسئولیت هایی (مثل راستگویی اگه تصمیم به شهادت گرفتید). دونستن این حقوق و مسئولیت ها به شما کمک میکنه که با خیال راحت تر و آگاهانه تر، با سیستم قضایی تعامل داشته باشید و از خودتون دفاع کنید.

اگه خودتون یا اطرافیانتون توی همچین موقعیتی قرار گرفتید و پرونده ای داشتید که به جزئیات بیشتری نیاز داشت، حتماً با یه وکیل متخصص مشورت کنید. پرونده های حقوقی و کیفری پر از ریزه کاری هستن و بهترین راه، کمک گرفتن از یه متخصص باتجربه است تا حقوق شما به بهترین شکل ممکن حفظ بشه.