آیا قانون برابری ارث زن و مرد

شاید این سوال شما هم باشد که بالاخره قانون برابری ارث زن و مرد (به خصوص بین فرزندان) توی ایران تصویب شده یا نه؟ راستش را بخواهید، همین اول کار باید رک و پوست کنده بگویم: نه، متاسفانه در حال حاضر هیچ قانونی که بخواهد سهم الارث زن و مرد (به ویژه فرزندان دختر و پسر) را کاملاً مساوی کند، در ایران به تصویب نرسیده و قانون مدنی فعلی ما همچنان همان قواعد قدیمی را ملاک قرار می دهد. این موضوع پیچیدگی های زیادی دارد و خیلی ها را سردرگم کرده است. برای همین، می خواهیم اینجا حسابی در مورد این ماجرا گپ بزنیم، ببینیم اصلا چه خبر است، شایعات از کجا می آیند و اگر کسی واقعاً دلش می خواهد ارثش را بین بچه هایش مساوی تقسیم کند، چه راه های قانونی پیش رو دارد.

واقعیت تلخ: قانون فعلی ارث در ایران چطور به نفع پسرهاست؟ (وضعیت 1404)

خب، بیایید از واقعیت شروع کنیم. هر چقدر هم که دلمان بخواهد یا آرزو کنیم، قوانین فعلی ارث در ایران، طبق ماده 907 قانون مدنی، یک قاعده مشخص دارند: پسرها دو برابر دخترها ارث می برند. این قانون چیزی نیست که مال دیروز و پریروز باشد؛ از خیلی وقت پیش همین بوده و تا همین سال 1404 هم سر جای خودش محکم ایستاده است. پس هر جایی دیدید که می گویند قانون عوض شده یا قرار است به زودی عوض شود، فعلاً تا رسمی شدنش روی آن حساب نکنید.

ماده 907 قانون مدنی؛ حرف آخر قانون!

ماده 907 قانون مدنی ما خیلی شفاف می گوید: اگر متوفی ابوین نداشته و یک یا چند اولاد داشته باشد ترکه او به طریق ذکور دو برابر اناث بین آنها تقسیم می شود. یعنی چی؟ یعنی اگر خدای نکرده پدری یا مادری فوت کند و فقط فرزند داشته باشد (پدر و مادر خود متوفی هم زنده نباشند)، اموالش طوری تقسیم می شود که سهم هر پسر دو برابر سهم هر دختر باشد. به همین سادگی و به همین روشنی. این قانون در حال حاضر هم برای همه ایرانی ها لازم الاجراست و در محاکم قضایی هم بر همین اساس عمل می شود. پس اگر در سال 1404 کسی فوت کند، تقسیم ارثش همین قاعده را خواهد داشت.

چرا این تفاوت هست؟ یک نگاه کوتاه به فلسفه شرعی

حالا شاید بپرسید چرا؟ چرا باید این تفاوت وجود داشته باشد؟ خب، این قانون برمی گردد به مبانی فقهی و شرعی اسلام. در فقه اسلامی، دلایلی برای این تفاوت سهم الارث ذکر شده است. مثلاً گفته می شود که مردان (پسران) مسئولیت های مالی سنگین تری در خانواده دارند؛ مثل نفقه دادن به همسر و فرزندان، مهریه و شیربها. از طرفی، زن (دختر) این مسئولیت های مالی را به دوش نمی کشد و نفقه و تامین مایحتاجش بر عهده همسر یا پدرش است. در واقع، فلسفه این تفاوت این است که اگرچه سهم ظاهری مرد بیشتر است، اما او موظف است که از این سهم برای تامین هزینه های زندگی خانواده اش استفاده کند، در حالی که زن هرچه ارث می برد، برای خودش است و مسئولیت مالی خاصی بابت آن ندارد. البته که این یک دیدگاه فقهی است و در جامعه نظرات مختلفی درباره آن وجود دارد.

ارث در کل ماجرا؛ فقط فرزندان نیستند!

یک نکته مهم دیگر این است که بحث تفاوت سهم الارث زن و مرد فقط مختص فرزندان نیست. در مورد سایر ورثه مثل همسر هم تفاوت هایی وجود دارد که البته موضوع اصلی بحث ما در این مقاله نیست. ارث در قانون مدنی به دو دلیل اصلی به وجود می آید: یکی نسب و دیگری سبب.

• نسب: منظور همان خویشاوندی خونی است؛ مثل پدر، مادر، فرزند، پدربزرگ، مادربزرگ، خواهر، برادر و نوه.
• سبب: منظور همان خویشاوندی ناشی از ازدواج است؛ یعنی زن و شوهر.

اینجا تمرکز ما بیشتر روی فرزندان است که جزو وراث نسبی طبقه اول محسوب می شوند و از نزدیک ترین خویشاوندان متوفی به حساب می آیند.

یادتان باشد، قانون فعلی ارث در ایران، طبق ماده 907 قانون مدنی، سهم پسر را دو برابر سهم دختر تعیین می کند و این قاعده در سال 1404 هم بدون تغییر باقی مانده است.

شایعات و طرح های برابری ارث: آیا خبری در راه است؟

در سال های اخیر، همیشه صحبت از تغییر قوانین ارث و برابری سهم الارث زن و مرد داغ بوده است. توی فضای مجازی، هر از گاهی خبری می پیچد که قانون ارث عوض شد! یا سهم دخترها دو برابر شد!. اما واقعیت چیست؟ آیا واقعاً اتفاقی افتاده یا فقط شایعه است؟

حواسمان به اخبار فوری و غیررسمی باشد!

باید خیلی مراقب باشیم و به هر خبر فوری و آنی که در کانال ها و گروه ها دست به دست می شود، اعتماد نکنیم. تا این لحظه، یعنی در سال 1404، هیچ خبر رسمی و موثقی مبنی بر اینکه قانون برابری کامل ارث زن و مرد به تصویب رسیده و لازم الاجرا شده باشد، وجود ندارد. چنین تغییرات مهمی در قوانین، حتماً از طریق مراجع رسمی مثل صداوسیما، خبرگزاری های معتبر و وب سایت های دولتی اطلاع رسانی می شود و نیاز به تایید شورای نگهبان دارد. پس تا وقتی که خبر رسمی نباشد، همه این ها فقط در حد شایعه باقی می مانند.

طرح های مجلس؛ از رویا تا واقعیت

درسته که قانون جدیدی تصویب نشده، اما این به آن معنا نیست که هیچ تلاشی برای تغییر این قوانین صورت نگرفته است. در واقع، در گذشته طرح هایی در مجلس شورای اسلامی مطرح شده اند که هدفشان اصلاح قوانین ارث و ایجاد برابری بین سهم الارث فرزندان بوده است. مثلاً، در سال 1401 طرحی با همین مضمون در مجلس مطرح شد و حتی در کمیسیون های مربوطه بررسی هایی هم روی آن انجام شد. اما این طرح ها، برای اینکه به قانون تبدیل شوند و لازم الاجرا شوند، باید از فیلترهای زیادی عبور کنند؛ از جمله تصویب نهایی در صحن علنی مجلس و مهم تر از آن، تایید شورای نگهبان. شورای نگهبان با توجه به مبانی شرعی و قانون اساسی، قوانین مصوب مجلس را بررسی می کند. متاسفانه، این طرح ها تا امروز موفق به کسب تایید شورای نگهبان نشده اند و به همین دلیل، به مرحله قانون شدن نرسیده اند.

کشمکش موافقان و مخالفان؛ حرف حساب کیست؟

همانطور که انتظار می رود، این موضوع موافقان و مخالفان سرسختی دارد که هر کدام دلایل خودشان را دارند. بیایید یک نگاه کوتاه به استدلال های هر دو گروه بیندازیم:

موافقان برابری ارث:

• معتقدند که برابری سهم الارث، یک گام مهم در جهت عدالت اجتماعی و حقوق برابر انسانی است و جنسیت نباید در این زمینه تبعیض آمیز عمل کند.
• با توجه به نقش پررنگ زنان در جامعه و اقتصاد امروز، دیگر تفاوت مسئولیت های مالی گذشته به آن شکل وجود ندارد و زنان هم مثل مردان بار اقتصادی خانواده را به دوش می کشند.
• برابری سهم الارث می تواند جایگاه اجتماعی و اقتصادی زنان را تقویت کند.

مخالفان برابری ارث:

• استدلال اصلی آن ها این است که این برابری با احکام صریح فقه اسلامی و آیات قرآن مغایرت دارد و نمی توان در آن تغییر ایجاد کرد.
• آن ها تاکید می کنند که فلسفه تفاوت سهم الارث همچنان پابرجاست و با تغییر قوانین ممکن است به نهاد خانواده آسیب وارد شود.

این کشمکش ها نشان می دهد که مسئله چقدر ابعاد پیچیده ای دارد و تا رسیدن به یک اجماع قانونی و فقهی، راه درازی در پیش است.

چطور سهم الارث دختر و پسر را حساب کنیم؟ (با مثال های ساده)

حالا که فهمیدیم قانون فعلی چی می گوید و خبری از برابری رسمی نیست، بیایید ببینیم اصلاً این سهم الارث دختر و پسر چطور محاسبه می شود. قانون مدنی برای حالات مختلف قواعد مشخصی دارد که با چند مثال ساده، موضوع را روشن تر می کنیم. فرض کنید متوفی هیچ پدر و مادری ندارد و فقط فرزندانش وارث او هستند.

وقتی فقط یک فرزند هست (دختر یا پسر)

اگر متوفی فقط یک فرزند داشته باشد، فرقی نمی کند این فرزند دختر باشد یا پسر، تمام اموال (به اصطلاح حقوقی: ماترک) به همان یک فرزند می رسد. مثلاً اگر آقای کریمی فوت کند و فقط یک دختر داشته باشد، کل دارایی او به دخترش می رسد. همینطور اگر فقط یک پسر داشته باشد، کل دارایی به پسرش می رسد.

همه دختر یا همه پسر

حالت بعدی این است که متوفی چند فرزند دارد، اما همه آن ها همجنس هستند. یعنی یا همه دخترند یا همه پسر:

• چند فرزند، همه دختر: اگر متوفی چند دختر داشته باشد و هیچ پسری نداشته باشد، تمام ماترک به تساوی بین دخترانش تقسیم می شود. مثلاً اگر خانم احمدی فوت کند و سه دختر داشته باشد، دارایی اش به سه قسمت مساوی تقسیم شده و هر دختر یک سهم می برد.
• چند فرزند، همه پسر: اگر متوفی چند پسر داشته باشد و هیچ دختری نداشته باشد، تمام ماترک به تساوی بین پسرانش تقسیم می شود. مثلاً اگر آقای محمدی فوت کند و دو پسر داشته باشد، دارایی اش به دو قسمت مساوی تقسیم شده و هر پسر یک سهم می برد.

دختر و پسر با هم؛ فرمول طلایی 2 به 1

خب، می رسیم به حالتی که هم دختر و هم پسر جزو وراث هستند. اینجا همان فرمول معروف 2 به 1 وارد عمل می شود:

• اگر متوفی هم فرزند دختر و هم فرزند پسر داشته باشد، ماترک به نحوی تقسیم می شود که سهم هر پسر دو برابر سهم هر دختر باشد.

مثال عددی: فرض کنید آقایی فوت کرده و 300 میلیون تومان پول نقد دارد و یک دختر و یک پسر. چطور تقسیم می شود؟
برای اینکه راحت تر حساب کنیم، برای هر دختر یک سهم و برای هر پسر دو سهم در نظر می گیریم.
در این مثال: یک دختر (1 سهم) + یک پسر (2 سهم) = 3 سهم کُل
حالا کل پول را به تعداد سهم ها تقسیم می کنیم: 300 میلیون تومان ÷ 3 سهم = 100 میلیون تومان (سهم واحد)
پس سهم دختر می شود 100 میلیون تومان (یک سهم) و سهم پسر می شود 200 میلیون تومان (دو سهم).

حالا یک مثال پیچیده تر: اگر یک متوفی 200 میلیون تومان دارایی داشته باشد و دو دختر و یک پسر؟
دو دختر (2 × 1 سهم = 2 سهم) + یک پسر (1 × 2 سهم = 2 سهم) = 4 سهم کُل
کل دارایی را بر تعداد سهم ها تقسیم می کنیم: 200 میلیون تومان ÷ 4 سهم = 50 میلیون تومان (سهم واحد)
پس سهم هر دختر می شود 50 میلیون تومان و سهم پسر می شود 100 میلیون تومان.

اگر همسر و پدر و مادر هم باشند؛ پیچیدگی های بیشتر!

باید بدانید که قبل از اینکه سهم الارث بین فرزندان تقسیم شود، سهم برخی وراث دیگر، مثل همسر و پدر و مادر متوفی، باید از ماترک جدا شود. این وراث در طبقه اول هستند و اولویت دارند:

• سهم همسر: اگر متوفی فرزند داشته باشد، سهم همسرش (زن یا مرد) یک هشتم (برای زن) یا یک چهارم (برای مرد) از اموال است. (اگر فرزند نداشته باشد، سهم همسر بیشتر می شود).
• سهم پدر و مادر: اگر پدر و مادر متوفی زنده باشند، هر کدام یک ششم از ماترک را ارث می برند.

بعد از اینکه سهم این افراد جدا شد، باقی مانده ماترک بین فرزندان با همان فرمول 2 به 1 (پسر دو برابر دختر) تقسیم می شود.

مثال جامع: فرض کنید آقایی فوت کرده و 1.2 میلیارد تومان دارایی دارد. او یک همسر، پدر و مادر زنده، یک دختر و یک پسر دارد.

1. سهم همسر: متوفی فرزند دارد، پس سهم همسرش 1/8 ماترک است.
   1.2 میلیارد تومان ÷ 8 = 150 میلیون تومان
2. سهم پدر: 1/6 ماترک.
   1.2 میلیارد تومان ÷ 6 = 200 میلیون تومان
3. سهم مادر: 1/6 ماترک.
   1.2 میلیارد تومان ÷ 6 = 200 میلیون تومان

مجموع سهم همسر، پدر و مادر: 150 + 200 + 200 = 550 میلیون تومان
باقی مانده ماترک برای فرزندان: 1.2 میلیارد تومان – 550 میلیون تومان = 650 میلیون تومان

حالا 650 میلیون تومان باقی مانده باید بین یک دختر و یک پسر تقسیم شود (با فرمول 2 به 1):
یک دختر (1 سهم) + یک پسر (2 سهم) = 3 سهم کُل
سهم واحد: 650 میلیون تومان ÷ 3 ≈ 216.66 میلیون تومان

پس:
سهم دختر: تقریباً 216.66 میلیون تومان
سهم پسر: تقریباً 433.33 میلیون تومان

همانطور که می بینید، با حضور وراث دیگر، محاسبات کمی پیچیده تر می شود. برای همین، بهتر است همیشه با یک وکیل مشورت کنید.

نوه ها هم سهم دارند، اما چطور؟

یک نکته مهم دیگر در مورد نوه هاست. در قانون مدنی، نوه ها به صورت مستقیم از اجداد خود ارث نمی برند، مگر اینکه پدر یا مادرشان (یعنی فرزندان مستقیم متوفی) فوت کرده باشند. در این صورت، نوه به قائم مقامی پدر یا مادر متوفای خود ارث می برد.

این یعنی چه؟ یعنی اگر مثلاً متوفی سه فرزند داشته که یکی از آن ها (مثلاً پسرش) قبل از خودش فوت کرده باشد و آن پسر خودش دو فرزند (یک دختر و یک پسر) داشته باشد، سهم آن پسر فوت شده به نوه هایش می رسد. اما این سهم چطور تقسیم می شود؟ درست مثل اینکه خود پسر متوفی زنده بود، سهم آن پسر (دو برابر سهم دخترهای متوفی) در نظر گرفته شده و سپس آن سهم بین نوه ها (فرزندان آن پسر فوت شده) با همان قاعده 2 به 1 تقسیم می شود؛ یعنی نوه پسری دو برابر نوه دختری.

این موضوع ممکن است کمی گیج کننده به نظر برسد، اما اصل کلی این است که سهم نوه هم تابع جنسیت والد فوت شده اش خواهد بود. یعنی سهم نوه های پسری (که از فرزند پسر هستند) بیشتر از نوه های دختری (که از فرزند دختر هستند) خواهد بود.

راه و چاه قانونی برای تقسیم مساوی ارث در زمان حیات

خب، حالا می رسیم به قسمت مهم ماجرا. با وجود اینکه قانون برابری ارث را به رسمیت نمی شناسد، اما شما به عنوان صاحب مال و ثروت، در زمان حیات خودتان می توانید اقداماتی انجام دهید تا اراده شخصی تان برای تقسیم مساوی اموال بین فرزندان دختر و پسر محقق شود. قانون این را منع نمی کند، بلکه راه هایی برایش در نظر گرفته است.

وصیت تملیکی؛ سهمی برای برابری (تا یک سوم!)

یکی از رایج ترین راه ها، استفاده از «وصیت تملیکی» است. وصیت تملیکی یعنی شما وصیت می کنید که بعد از فوتتان، یک مال مشخص یا بخشی از اموالتان به یک شخص یا اشخاص خاصی برسد. نکته کلیدی در وصیت تملیکی اینجاست که:

• شما فقط می توانید تا یک سوم از کل اموالتان را وصیت کنید. یعنی اگر بیشتر از یک سوم اموالتان را وصیت کنید، آن مقدار اضافه بر یک سوم، فقط در صورتی معتبر و لازم الاجراست که سایر ورثه (بعد از فوت شما) آن را تأیید و تنفیذ کنند. اگر تنفیذ نکنند، وصیت فقط تا همان یک سوم نافذ است.

حالا چطور از وصیت تملیکی برای برابرسازی استفاده کنیم؟
فرض کنید شما می خواهید سهم دخترهایتان را بیشتر کنید تا به سهم پسرها نزدیک شود. می توانید وصیت کنید که مثلاً مقداری از اموالتان (تا یک سوم کل دارایی تان) به دخترهایتان برسد. با این کار، سهم آن ها از ارث قانونی بیشتر می شود و می توانید تا حدودی به برابری نزدیک شوید. مثلاً اگر دو پسر و یک دختر دارید و می خواهید سهم دخترتان بیشتر شود، می توانید وصیت کنید که یک سوم اموالتان به او برسد. این یک سوم علاوه بر سهم قانونی او خواهد بود.

توصیه: وصیت نامه حتماً باید به صورت رسمی (در دفتر اسناد رسمی) یا خودنوشت (با رعایت شرایط قانونی) یا سری (تحویل به اداره ثبت) تنظیم شود تا از نظر قانونی معتبر باشد و بعداً مشکلی پیش نیاید.

صلح عمری؛ راهی مطمئن و بی دردسر

یکی از بهترین و مطمئن ترین راه ها برای تقسیم عادلانه اموال در زمان حیات، استفاده از «صلح عمری» است. صلح عمری یک قرارداد (عقد) قانونی و لازم الاجراست که در آن شما (به عنوان مصالح) اموال خود را به فرزندان (به عنوان متصالحین) صلح می کنید. اما تفاوتش با هبه یا بخشش چیست؟

• در صلح عمری، شما می توانید شرط کنید که تا زمانی که زنده هستید، حق استفاده از منافع آن مال (مثلاً درآمد اجاره یک ملک یا سود سهام) برای خودتان باقی بماند. یعنی مالکیت منتقل می شود، اما حق انتفاع تا پایان عمر شما برای خودتان محفوظ است.
• مهم ترین مزیت صلح عمری این است که یک عقد لازم و قطعی است و بعد از تنظیم، هیچ کس (حتی خود شما) نمی تواند آن را به هم بزند، مگر اینکه در خود قرارداد شرط فسخ گذاشته باشید.
• برخلاف وصیت، صلح عمری نیازی به تنفیذ وراث ندارد. یعنی ورثه بعد از فوت شما نمی توانند ادعایی نسبت به آن داشته باشند یا آن را باطل کنند.

چگونه با صلح عمری برابرسازی کنیم؟
شما می توانید اموال و دارایی هایتان را در قالب یک یا چند قرارداد صلح عمری، به صورت مساوی بین فرزندان دختر و پسرتان تقسیم کنید. مثلاً یک ملک را به پسر و یک ملک دیگر با ارزش مشابه را به دخترتان صلح کنید، یا سهام یک شرکت را به طور مساوی بینشان تقسیم کنید. همه این ها در دفتر اسناد رسمی تنظیم می شود و از نظر قانونی کاملاً معتبر است.

این روش برای والدینی که می خواهند بعد از فوتشان هیچ حرف و حدیثی باقی نماند و بچه هایشان طبق اراده آن ها ارث ببرند، یک راهکار بسیار قوی و مطمئن است.

بخشش، فروش یا بقیه راه ها؛ قبل از هر کاری فکر کنیم!

غیر از وصیت تملیکی و صلح عمری، راه های دیگری هم برای انتقال اموال در زمان حیات وجود دارد؛ مثلاً:

• هبه (بخشش): شما می توانید اموالی را به فرزندان خود هبه کنید. اما هبه یک عقد جایز است، یعنی تا زمانی که مال بخشیده شده در دست گیرنده قرار نگرفته و یا خود بخشش دهنده پشیمان شده باشد، می توانید آن را به هم بزنید (پس بگیرید)، مگر در موارد خاصی که قانون اجازه پس گرفتن نمی دهد (مثلاً وقتی پدر به فرزندش چیزی می بخشد، دیگر نمی تواند پس بگیرد).
• بیع (فروش): می توانید اموالتان را به فرزندانتان بفروشید. حتی اگر این فروش به قیمت صوری یا نمادین باشد، از نظر قانونی یک بیع محسوب می شود. اما این روش هم ممکن است در آینده مشکلاتی ایجاد کند؛ مثلاً ممکن است سایر وراث مدعی شوند که این یک معامله صوری بوده و قصد واقعی بخشش بوده است.

هرچند این روش ها هم برای انتقال مالکیت در زمان حیات کاربرد دارند، اما به دلیل ماهیت خاص خود، ممکن است در آینده باعث ایجاد اختلاف و مشکلات حقوقی بین وراث شوند. برای همین، وصیت تملیکی (تا یک سوم) و به خصوص صلح عمری، گزینه های امن تر و مطمئن تری برای برابرسازی سهم الارث در زمان حیات هستند.

حرف آخر: قانون رو بشناسیم، راهکارها رو به کار ببریم!

به انتهای این بحث طولانی و پرچالش رسیدیم. واقعیت این است که در سال 1404، قوانین ارث در ایران همچنان بر مبنای ماده 907 قانون مدنی استوار است و خبری از تصویب قانون برابری کامل سهم الارث زن و مرد (به صورت عمومی) نیست. این یعنی سهم پسرها دو برابر دخترهاست، مگر اینکه خودتان دست به کار شوید.

اما نکته امیدوارکننده اینجاست که قانون به شما این فرصت را داده تا در زمان حیات خودتان، برای تقسیم عادلانه و برابرسازی اموالتان بین فرزندان، اقدام کنید. ابزارهای حقوقی مثل وصیت تملیکی (تا یک سوم اموال) و به خصوص صلح عمری، می توانند خواست و اراده شخصی شما را به خوبی محقق کنند و از اختلافات احتمالی در آینده جلوگیری نمایند.

همیشه تاکید می کنیم که مسائل حقوقی، به خصوص بحث ارث که با احساسات و روابط خانوادگی هم درگیر است، پیچیدگی های زیادی دارد. برای همین، قبل از هر اقدامی، حتماً و حتماً با یک وکیل متخصص یا مشاور حقوقی باتجربه مشورت کنید. آن ها می توانند با بررسی دقیق شرایط شما، بهترین و مطمئن ترین راهکار را برایتان پیشنهاد دهند تا هم اراده شما محقق شود و هم خیال خودتان و فرزندانتان راحت باشد.