حکم شرعی معاملات فیوچرز

معاملات فیوچرز از آن دست فعالیت های مالی هست که خیلی از ما در دنیای پرسرعت امروز، به خصوص تو بازار ارزهای دیجیتال، باهاش سر و کار پیدا می کنیم یا حداقل اسمش رو می شنویم. اما آیا تا حالا به این فکر کردیم که از نظر شرعی، معامله فیوچرز حلاله یا حرامه؟ خب، جواب این سوال مثل خیلی از مسائل زندگی، یک بله یا خیر ساده نیست و بستگی به خیلی چیزها داره؛ از دیدگاه مرجع تقلید شما گرفته تا نوع دقیق قراردادی که می بندید و رعایت اصول شرعی مثل عدم ربا و قمار. پس بیایید با هم یه سفر به دنیای فقه و معاملات فیوچرز داشته باشیم تا ببینیم داستان از چه قراره.

اهمیت بررسی حکم شرعی معاملات فیوچرز برای ما مسلمان ها خیلی زیاده. وقتی وارد بازارهای مالی، به خصوص بازار پرنوسان ارزهای دیجیتال می شیم و می خوایم از ابزارهایی مثل فیوچرز استفاده کنیم، اولین چیزی که باید بهش فکر کنیم اینه که آیا این معامله از نظر دین اسلام درسته؟ ما دوست داریم سود حلال به دست بیاریم و از هرگونه شبهه شرعی دوری کنیم. معاملات فیوچرز به خاطر ویژگی های خاصی مثل اهرم (Leverage) و امکان سود بالا، جذابیت زیادی داره، اما همین ویژگی ها می تونه ابهاماتی رو از نظر شرعی ایجاد کنه. تو این مقاله، می خوایم به صورت جامع و خودمونی، تمام جنبه های این موضوع رو بررسی کنیم، از خود ماهیت فیوچرز گرفته تا نظرات مراجع تقلید و اینکه چطور می تونیم تو این بازارها، حواسمون به حلال و حرام باشه.

فیوچرز چیه؟ یه نگاه کلی و ساده

قبل از اینکه بریم سراغ بحث شرعی، بهتره اول ببینیم اصلا این فیوچرز که این همه ازش حرف می زنیم، چی هست و چطوری کار می کنه. فکر کنید می خواید یه چیزی رو بخرید یا بفروشید، اما نه الان، بلکه تو یه تاریخ مشخص تو آینده و با یه قیمت که همین الان روش توافق می کنید. دقیقا فیوچرز هم همینه؛ یه قرارداد مالیه که به شما اجازه می ده یه دارایی خاص (مثلا بیت کوین، نفت، طلا) رو با یه قیمت از پیش تعیین شده، تو یه تاریخ مشخص تو آینده بخرید یا بفروشید.

قرارداد آتی (فیوچرز) به زبان خودمونی

تصور کنید شما پیش بینی می کنید که قیمت بیت کوین تو سه ماه آینده خیلی بالا می ره. شما می تونید یه قرارداد فیوچرز بخرید که توش توافق می کنید مثلا سه ماه دیگه، ۱ بیت کوین رو به قیمت ۲۰ هزار دلار بخرید. اگه سه ماه دیگه قیمت بیت کوین شد ۳۰ هزار دلار، شما طبق قراردادتون همون ۲۰ هزار دلار رو پرداخت می کنید و عملاً ۱۰ هزار دلار سود می کنید. برعکسش هم هست؛ اگه پیش بینی کنید قیمت قراره بیاد پایین، می تونید قرارداد فیوچرز فروش ببندید. هدف اصلی فیوچرز هم اینه که هم معامله گرها از نوسانات قیمت سود ببرن و هم کسایی که می خوان ریسک تغییرات قیمت رو پوشش بدن (مثلا یه تولیدکننده نفت که می خواد قیمت فروش محصولش تو آینده مشخص باشه). نکته مهم اینه که تو اکثر این معاملات، شما لزوماً نمی خواید خود اون دارایی رو تحویل بگیرید یا بدید، بلکه بیشتر رو تفاوت قیمت شرط بندی می کنید و سود یا زیان رو بر اساس اون می گیرید یا می دید.

فیوچرز ارز دیجیتال؛ داستانش چیه؟

معاملات فیوچرز تو بازار ارزهای دیجیتال یه داستان کمی متفاوت داره، چون این بازار نوسانات خیلی شدیدی داره و همین باعث شده فیوچرز تو این حوزه خیلی محبوب بشه. ویژگی های خاصی مثل اهرم (Leverage) و امکان لانگ (Long) یا شورت (Short) گرفتن (یعنی هم از افزایش قیمت سود ببرید و هم از کاهش قیمت) باعث شده معامله گرها بتونن با پول کم، سودهای خیلی بزرگی (یا البته ضررهای بزرگ تر!) به دست بیارن. مثلاً با اهرم ۱۰ برابر، اگه ۱۰ دلار پول داشته باشید، می تونید معادل ۱۰۰ دلار معامله کنید. این یعنی هم سود و هم ضرر شما ۱۰ برابر میشه.

اما یه فرق اساسی تو فیوچرز ارز دیجیتال هست که برای بحث شرعی خیلی مهمه: یکی فیوچرز استاندارد هست که توش نیت و امکان تحویل واقعی دارایی (مثلاً خود بیت کوین) وجود داره، و یکی هم پرپچوال فیوچرز (Perpetual Futures) یا فیوچرز دائمی. تو پرپچوال فیوچرز، اصلا بحث تحویل گرفتن یا دادن دارایی وجود نداره و معامله گرها صرفاً روی تفاوت قیمت با هم شرط بندی می کنن. این تفاوت، کلیدی ترین نکته تو دیدگاه فقهاست.

سود و زیانش چطوره؟

فیوچرز هم مثل هر سرمایه گذاری دیگه ای، هم پتانسیل سود خیلی بالا داره و هم ریسک های سنگینی رو به همراه میاره. به خصوص وقتی اهرم هم وارد ماجرا میشه، یه حرکت کوچیک قیمت می تونه کل سرمایه شما رو نابود کنه (لیکویید شدن). به همین خاطر، درک دقیق سازوکار فیوچرز و مدیریت ریسک توش خیلی مهمه. اما خب، همین سودهای چشمگیر هست که خیلی ها رو به سمتش می کشونه.

اصلاً چرا باید دنبال حکم شرعیش باشیم؟

ما مسلمان ها اعتقاد داریم که هر کاری که می کنیم، از جمله کسب درآمد، باید تو چارچوب اصول و قوانین الهی باشه. پول درآوردن به هر قیمتی از نظر اسلام پذیرفته نیست. به خاطر همین، وقتی یه ابزار مالی جدید مثل فیوچرز وارد زندگی ما میشه، وظیفه داریم ببینیم آیا این نوع کسب درآمد با آموزه های دینمون سازگاری داره یا نه. اینجاست که پای مفاهیم فقهی به میان میاد.

مبانی و اصول فقهی حاکم بر معاملات مالی

چندین مفهوم کلیدی تو فقه اسلامی هست که مثل ستون هایی عمل می کنن برای قضاوت درباره حلال یا حرام بودن معاملات مالی. بیایید با هم یه نگاهی بهشون بندازیم و ببینیم چطور می تونن به فیوچرز ربط پیدا کنن:

ربا: حواست باشه!

ربا یعنی بهره یا سود اضافی که بدون انجام معامله واقعی یا فعالیت تولیدی و تنها با قرض دادن پول به دست میاد. اسلام ربا رو به شدت حرام کرده. حالا ربطش به فیوچرز چیه؟ بعضی از مکانیسم های فیوچرز، به خصوص تو پرپچوال فیوچرز، مثل Funding Rate ممکنه شبهه ربا رو ایجاد کنه. فاندینگ ریت مبلغی هست که بین خریداران (Long) و فروشندگان (Short) رد و بدل میشه تا قیمت فیوچرز به قیمت اسپات نزدیک بمونه. اگه شما پوزیشنی باز کنید و فاندینگ ریت مثبت باشه، باید مبلغی رو پرداخت کنید، و اگه منفی باشه، مبلغی رو دریافت می کنید. برخی فقها این رو نوعی بهره تلقی می کنند که می تونه به ربا نزدیک باشه.

قمار: نکنه قمار کنی؟

قمار (همون میسَر) یعنی شرط بندی روی یه نتیجه نامشخص که توش شانس نقش اصلی رو داره و یه نفر بدون زحمت و فعالیت اقتصادی، پول نفر دیگه رو به دست میاره. اسلام قمار رو هم حرام کرده. بعضی از منتقدین معاملات فیوچرز میگن که چون تریدرها صرفاً روی پیش بینی قیمت شرط بندی می کنن و هدفشون تملک دارایی نیست، این معامله شبیه به قمار هست. به خصوص وقتی اهرم های بالا استفاده میشه و ریسک خیلی زیاد میشه، شباهت به قمار بیشتر هم میشه.

غرر: ابهام ممنوع!

غرر یعنی ابهام، جهالت و عدم وضوح تو شرایط معامله که می تونه باعث ضرر یکی از طرفین بشه. اسلام معامله ای رو که توش غرر زیاد باشه، باطل می دونه. تو فیوچرز، اگه قراردادها مبهم باشن، یا ماهیت دارایی، زمان تحویل (اگه قرار به تحویل باشه) یا قیمت نهایی مشخص نباشه، می تونه غرر ایجاد بشه. مثلاً، تو معاملات اهرمی با ریسک بالا، ابهام در مورد آینده سرمایه و امکان از دست دادن سریع اون، می تونه مصداق غرر باشه.

اکل مال به باطل: پول بیخودی به دست نیاری!

اکل مال به باطل یعنی کسب مال از راهی که از نظر شرع مشروع نیست، بدون اینکه استحقاق شرعی برای اون مال وجود داشته باشه. اگه معامله فیوچرز به خاطر ربا، قمار یا غرر باطل باشه، سودی که از اون به دست میاد هم می تونه جزو اکل مال به باطل محسوب بشه.

مالکیت: دارایی داری یا نه؟

برای اینکه یه معامله از نظر شرعی درست باشه، لازمه که فروشنده، مالک اون چیزی باشه که می فروشه یا حداقل توانایی تملیک اون رو داشته باشه. تو بسیاری از معاملات فیوچرز، به خصوص پرپچوال فیوچرز، معامله گرها هرگز مالک واقعی دارایی پایه نمیشن. اونا فقط روی تغییرات قیمت اون دارایی معامله می کنن. این نبود مالکیت واقعی، یکی از بزرگترین چالش های شرعی در مورد فیوچرزه.

حالا که با این مفاهیم آشنا شدیم، می تونیم بهتر درک کنیم که چرا فقها نظرات متفاوتی در مورد حکم شرعی معاملات فیوچرز دارن و هر کدوم به کدوم جنبه از این اصول فقهی اشاره می کنن.

فقها درباره فیوچرز چی می گن؟ (دیدگاه های کلی)

در مورد حکم شرعی معاملات فیوچرز، بین فقها دو دیدگاه کلی وجود داره که هر کدوم استدلال های خاص خودشون رو دارن. البته این تقسیم بندی کلیه و ممکنه تو جزئیات، نظرات متفاوتی هم بین فقهای هر گروه باشه.

مخالف ها و دلیلشون: چرا می گن نه!

یه عده از فقها و علما، به دلیل ماهیت خاص فیوچرز، کلاً با این معاملات موافق نیستن و اونها رو از نظر شرعی جایز نمی دونن. دلیل اصلیشون هم این چیزاست:

• شباهت به قمار و شرط بندی: خیلی ها معتقدن معاملات فیوچرز، به خصوص اونهایی که هدفشون صرفاً پیش بینی قیمت و سود از نوسانه و نه تملک دارایی، شبیه به قمار و شرط بندیه. شما داری رو بالا و پایین رفتن یه عدد شرط می بندی، نه رو معامله یه کالای واقعی.
• نبود مالکیت واقعی دارایی: تو اکثر معاملات فیوچرز، مخصوصاً پرپچوال فیوچرز، شما اصلا صاحب اون ارز دیجیتال یا کالای پایه نمیشی. فقط رو قیمتش معامله می کنی. این از نظر شرعی که مالکیت یکی از پایه های معامله صحیح هست، اشکال داره.
• وجود غرر و جهالت بالا: معاملات اهرمی و پرریسک فیوچرز، می تونه ابهام و جهالت زیادی داشته باشه. شما ممکنه تو یه لحظه، کل سرمایه ات رو از دست بدی، که این خودش می تونه مصداق غرر باشه و معامله رو باطل کنه.
• حضور عناصر ربوی: تو بعضی از مکانیسم های فیوچرز، مثل همون Funding Rate که قبلاً گفتیم، شبهه ربا وجود داره. این پرداخت ها و دریافت ها می تونه نوعی بهره تلقی بشه که از نظر شرع حرامه.
• اکل مال به باطل: اگه معامله ای به دلیل موارد بالا (قمار، ربا، غرر) از اساس باطل باشه، سودی هم که ازش به دست میاد، از نظر شرعی حلال نیست و اکل مال به باطل محسوب میشه.

موافق ها و دلیلشون (با شرط و شروط): آره، ولی اینا رو رعایت کن!

یه گروه دیگه از فقها، با رعایت یه سری شرایط و ضوابط، معاملات فیوچرز رو جایز می دونن. اونا معتقدن ماهیت خود قرارداد فیوچرز لزوماً مشکل شرعی نداره و میشه تو قالب های شرعی دیگه اون رو انجام داد. استدلال های این گروه معمولاً اینهاست:

• امکان انعقاد در قالب عقود شرعی: میشه قراردادهای آتی رو تو قالب عقودی مثل بیع سَلَف (پیش فروش) یا تعهد به بیع (تعهد به خرید و فروش در آینده) درآورد که از نظر شرعی جایزن. یعنی معامله رو نه به عنوان شرط بندی، بلکه به عنوان تعهد واقعی برای خرید یا فروش در آینده در نظر گرفت.
• شفافیت کامل قرارداد و رفع غرر: اگه تمام شرایط قرارداد، قیمت، زمان، ماهیت دارایی و نحوه تسویه به طور کامل و شفاف مشخص باشه، غرر از بین میره و معامله می تونه صحیح باشه.
• عدم وجود قمار، ربا و تضییع حقوق: اگه تو قرارداد و مکانیسم های اون هیچ عنصر ربوی یا قمار نباشه و حقوق هیچ کدوم از طرفین هم ضایع نشه، دلیلی برای حرمت وجود نداره.
• تفاوت بین سفته بازی و پوشش ریسک: برخی فقها بین سفته بازی صرف (که هدف فقط سود از نوسانه) و پوشش ریسک مشروع (Hedge) (که برای حفظ ارزش سرمایه گذاری های واقعی انجام میشه) تفاوت قائل میشن و دومی رو جایز می دونن.
• معامله بر پایه تعهد به خرید/فروش: اگه نیت واقعی معامله گر، تعهد به خرید یا فروش یه دارایی تو آینده باشه (حتی اگه در نهایت تسویه نقدی بشه)، با صرف پیش بینی قیمت فرق می کنه و می تونه مشروع باشه.

همین تفاوت دیدگاه ها نشون میده که چقدر موضوع پیچیده است و برای هر مسلمان، رجوع به مرجع تقلید خودش و درک دقیق فتوای ایشون، از نون شب واجب تره.

حالا که نظرات کلی فقها رو بررسی کردیم، یادت باشه که این بحث خیلی ظریفه و هر معامله ای می تونه جزئیات خودش رو داشته باشه. پس عجله نکن و سعی کن همه جوانب رو بسنجی.

نظر مراجع تقلید برجسته درباره حکم شرعی معاملات فیوچرز

بسیار خب، رسیدیم به بخش مهمی که خیلی از ما دنبالش هستیم؛ دیدگاه مراجع تقلید بزرگ شیعه در مورد معاملات فیوچرز، به خصوص تو حوزه ارزهای دیجیتال. این نظرات ممکنه کمی متفاوت باشن، پس خوب حواست رو جمع کن.

آیت الله خامنه ای: احتیاط شرط عقل و شرعه!

دفتر مقام معظم رهبری، حضرت آیت الله خامنه ای، در مورد معاملات فیوچرز ارز دیجیتال و به طور کلی ارزهای دیجیتال، فتوای مشخصی صادر کرده اند. ایشان می فرمایند:

«به طور کلی حکم خرید و فروش و تولید ارزهای دیجیتال تابع قوانین و مقررات نظام جمهوری اسلامی ایران است.»

این یعنی اگه قانون کشور معامله ای رو مجاز بدونه، ایرادی نداره. اما در مورد حکم شرعی معاملات فیوچرز در غیر ارز دیجیتال (که میشه اون رو به ارز دیجیتال هم تسری داد)، فرموده اند:

«اگر به صورت تعهد بر انجام معامله در زمان معین باشد، اشکال ندارد و اگر معامله ای صورت نمی گیرد و کسب درآمد صرفاً بر اساس پیش بینی نوسانات قیمت باشد (معاملات آتی دائمی یا CFD)، بنا بر احتیاط واجب موجب ملکیت درآمد حاصل نمی شود.»

نتیجه گیری: یعنی اگه نیت شما واقعاً یه تعهد برای خرید و فروش باشه (مثلاً فیوچرزهای استاندارد با قابلیت تحویل)، مشکلی نیست. اما اگه مثل پرپچوال فیوچرز فقط روی نوسانات قیمت شرط بندی می کنی و اصلا قرار نیست دارایی ای رد و بدل بشه، سودش بنابر احتیاط واجب حلال نیست و نباید روی اون حساب کنی. این یه نکته خیلی مهمه که باید بهش توجه کرد.

آیت الله سیستانی: توقف و بطـلان در صورت وجود اشکال!

حضرت آیت الله سیستانی در مورد خرید و فروش و فعالیت در زمینه ارزهای دیجیتال مثل بیت کوین، اعلام توقف کرده اند. یعنی ایشان فتوا نمی دهند و مقلدینشان می توانند در این مسأله به مجتهد جامع الشرایط دیگر با رعایت الأعلم فالأعلم رجوع کنند. اما در مورد معاملات صوری ارزها که شامل فیوچرز هم میشه، ایشان صریح تر صحبت کرده اند:

«معامله صوری ارزها (مانند بازار فیوچرز) که در آن تنها نوسانات و تفاضل قیمت ارزها مورد توافق و معامله قرار می گیرد را جایز نمی داند و آن را باطل اعلام کرده است.»

و اضافه می کنند که:

«ازآنجاکه در قراردادها و داد و ستدها، به طور کلّی باید شرایط شرعی معاملات رعایت گردد، پس اگر فعالیت در بازار فارکس و مانند آن (رمز ارزها)، مشتمل بر معامله ربوی یا قرض ربوی یا قمار و برد و باخت مالی و مانند آن باشد، فعالیت مذکور حرام است.»

نتیجه گیری: از نظر آیت الله سیستانی، معاملات فیوچرز که صرفاً بر اساس نوسان قیمت هست و حالت صوری داره (مثل پرپچوال فیوچرز)، باطله. اگر توش ربا، قمار یا غش (تقلب) هم باشه، حرامه. پس خیلی باید حواست باشه که تو معاملاتت این مسائل پیش نیاد.

آیت الله مکارم شیرازی: نه به فیوچرز!

دفتر حضرت آیت الله مکارم شیرازی در پاسخ به سوال درباره حلال بودن پول های مجازی مثل بیت کوین فرموده اند:

«با توجه به ابهامات زیادی که بیت کوین دارد، از جمله اینکه منشاء استخراج این ارز روشن نیست و نیز غالباً اعتبار آن از سوی دولت ها پذیرفته نشده و همچنین منشاء سوءاستفاده های زیادی شده است، بنابراین معامله آن جایز نیست.»

نتیجه گیری: ایشان به دلیل ابهامات و عدم قطعیت ها، کلاً معاملات ارز دیجیتال و به تبع اون فیوچرز رو جایز نمی دونن و حکم به حرمت داده اند. برای مقلدین ایشان، این معاملات مجاز نیست.

آیت الله وحید خراسانی: غرر نباشه، قبوله!

به استناد منابع مختلف فقهی، حضرت آیت الله وحید خراسانی نیز معاملات دارای غرر (ابهام و جهالت) را باطل می دانند. از این رو، معاملات فیوچرزی که دارای ابهام باشند، از نظر ایشان جایز نیستند.

نتیجه گیری: برای مقلدین ایشان، هرگونه معامله فیوچرزی که از ابهام و غرر خالی نباشه، جایز نیست. پس اگه می خوای فیوچرز کار کنی، باید مطمئن باشی که تمام جوانب قرارداد و ریسک هاش برات کاملا شفافه.

آیت الله نوری همدانی: مشورت با متخصص یادت نره!

آیت الله نوری همدانی در مورد مسائل روز مثل ارز دیجیتال و هوش مصنوعی، تاکید کرده اند که باید با مشاوران متخصص اون حوزه مشورت بشه. اگرچه فتوای مستقیم ایشان در وبسایت رسمی شان نیست، اما به استناد برخی منابع، ایشان ورود به اینگونه معاملات را باطل می دانند.

نتیجه گیری: اگه مقلد ایشون هستی، باید خیلی با احتیاط عمل کنی و حتماً با متخصصین مشورت کنی. به نظر می رسه دیدگاه ایشان هم به سمت عدم جواز متمایل هست.

آیت الله صافی گلپایگانی: فقط به غیرمسلمان و با شرط!

دفتر حضرت آیت الله صافی گلپایگانی در پاسخ به استفتایی درباره خرید و فروش ارزهای دیجیتال فرموده اند:

«خرید و فروش ارزهای دیجیتالی که توسط شرکت معتبری پشتیبانی نمی شود محل اشکال است، اما استخراج و واگذاری به غیرمسلمانان و استنقاذ وجه از آنان مانعی ندارد.»

نتیجه گیری: از دید ایشان، خرید و فروش ارزهای دیجیتال مشکل داره، مگر اینکه اونها رو استخراج کنی و به غیرمسلمان ها بفروشی و ازشون پول بگیری. این یعنی برای معامله فیوچرز ارز دیجیتال برای خودت، مشکل شرعی وجود داره.

آیت الله شبیری زنجانی: اگر مفسده نباشه، خوبه!

حضرت آیت الله شبیری زنجانی در پاسخ به استفتاء خرید و فروش ارزهای دیجیتال فرموده اند که:

«تنها در صورت استفاده از این نوع دارایی ها در فعالیت های غیرقانونی و مفسده، اشکال دارد.»

نتیجه گیری: اگرچه فتوای ایشان در مورد خود فیوچرز به طور مستقیم نیامده، اما با این دیدگاه، اگر معاملات فیوچرز منجر به فعالیت های غیرقانونی یا مفسده ای نشه، می تونه جایز باشه. البته باز هم باید به جزئیات قرارداد و عدم وجود ربا، قمار و غرر توجه کرد.

آیت الله سید محمدعلی علوی گرگانی: حمایت حکومتی و شفافیت مهمه!

پایگاه اطلاع رسانی حضرت آیت الله سید محمدعلی علوی گرگانی در پاسخ به سوالی درباره حکم ارز دیجیتال فرموده اند:

«چنانچه ارزهای دیجیتال مورد حمایت حکومت بوده و مصون از فریب و غش در معامله باشد و دارای اعتبار بین المللی یا حکومتی باشد، مانعی ندارد و سود حاصله از آن که از طریق معامله حلال به دست آمده باشد، حلال است.»

نتیجه گیری: از دید ایشان، حمایت حکومت، عدم فریب و غش و اعتبار بین المللی یا حکومتی، شرایط لازم برای جواز معاملات ارز دیجیتال و به تبع اون فیوچرزه.

اتحادیه علمای مسلمان: بدون تضمین، جایز نیست!

اتحادیه علمای مسلمان در مهر ۱۴۰۱ اعلام کرد که: «معامله با بیت کوین و سایر رمز ارزها در وضعیت فعلی که هیچ نهادی آن را تضمین نمی کند، جایز نیست.»

نتیجه گیری: دیدگاه این اتحادیه هم به سمت عدم جواز متمایل هست، مگر اینکه ساز و کاری برای تضمین و پشتیبانی این ارزها فراهم بشه. البته با توجه به تغییر و تحولات سریع این بازار، ممکنه این فتوا نیاز به به روزرسانی داشته باشه.

همونطور که دیدید، نظرات مراجع مختلف، با اینکه تو یه سری اصول مشترکن، اما تو جزئیات و نتیجه گیری نهایی می تونن متفاوت باشن. پس بازم تاکید می کنم که برای تصمیم گیری نهایی، باید به فتوای مرجع تقلید خودت رجوع کنی و اگه ابهامی هست، مستقیماً از دفتر ایشون سوال کنی.

کدوم معامله حلاله، کدوم نه؟ (یه جدول مقایسه ای)

برای اینکه راحت تر بتونیم تفاوت بین معاملات فیوچرز حلال و نامشروع رو از دیدگاه شرعی درک کنیم، یه جدول مقایسه ای براتون آماده کردم. این جدول بهتون کمک می کنه تا با چشم بازتری به معاملاتتون نگاه کنید.

ویژگی	معاملات حلال (از منظر شرع)	معاملات نامشروع (در چارچوب فیوچرز)
مالکیت دارایی	معامله گر مالک واقعی دارایی باشه یا توانایی تملیک اون رو داشته باشه. مثلاً تو فیوچرزهایی که واقعاً قراره دارایی تحویل داده بشه، این شرط وجود داره.	مالکیت واقعی وجود نداره؛ معامله فقط بر اساس پیش بینی یا صرفاً حق استفاده از نوسانات قیمته (مثل پرپچوال فیوچرز).
شفافیت قرارداد (غرر)	تمامی شرایط، قیمت، زمان و ماهیت دارایی به وضوح مشخصه و هیچ ابهامی وجود نداره (بدون غرر).	ابهام، جهالت و عدم قطعیت تو شرایط قرارداد یا ماهیت دارایی وجود داره که می تونه به ضرر یکی از طرفین بشه.
ریسک	ریسک منطقی و قابل محاسبه بر اساس تحلیل های واقعی و اصول اقتصادیه. ریسک نباید از کنترل خارج باشه.	ریسک بیش از حد، غیرقابل پیش بینی و مشابه قمار (مثلاً به دلیل اهرم های بسیار بالا و نوسانات شدید بدون پشتوانه منطقی).
ربا	هیچ گونه بهره یا سود اضافی که ربا محسوب بشه (مثل Funding Fee که جنبه بهره ای داره)، تو معامله وجود نداره.	وجود ربا یا بهره تو قرارداد (مثل Funding Fee در پرپچوال فیوچرز) که باعث میشه سود یا ضرر بدون فعالیت واقعی به دست بیاد.
قمار و شرط بندی	معامله بر اساس تحلیل، نیت سرمایه گذاری یا پوشش ریسک مشروع (Hedge) هست، نه صرفاً شانس.	معامله صرفاً بر اساس پیش بینی قیمت و شانس هست، شبیه به شرط بندی و بدون نیت تملک یا سرمایه گذاری واقعی.
تضییع حقوق	حقوق تمامی طرفین کاملاً رعایت شده و ضرر ناعادلانه به کسی وارد نمیشه.	احتمال تضییع حقوق یکی از طرفین به دلیل شرایط نامشخص، ناعادلانه یا اجبار وجود داره.
قصد معامله	قصد واقعی خرید/فروش یا پوشش ریسک ناشی از سرمایه گذاری واقعی وجود داره.	قصد سفته بازی صرف بر اساس نوسانات قیمت بدون نیت تملک و صرفاً برای سود از تفاوت قیمت.
تحویل دارایی	امکان تحویل واقعی دارایی یا تسویه نقدی مبتنی بر تحویل فرضی و واقعی وجود داره.	عدم امکان یا عدم نیت تحویل واقعی دارایی پایه؛ معامله فقط رو کاغذ یا تو فضای مجازیه.

این جدول می تونه یه راهنمای خوب باشه تا معاملاتت رو باهاش بسنجی و ببینی چقدر به سمت حلال بودن یا خدای نکرده نامشروع بودن متمایل هستی. هرچی معاملاتت شفاف تر باشه و به اصول شرعی نزدیک تر، خیالت راحت تره.

توصیه های دوستانه برای تریدرهای مسلمان

تا اینجا حسابی درباره فیوچرز و حکم شرعیش صحبت کردیم و دیدیم که موضوع پیچیده ایه و نظرات مختلفی وجود داره. حالا می خوام چند تا توصیه دوستانه بهت بکنم که اگه تو این بازارها فعالیت می کنی یا قصد ورود بهش رو داری، حواست حسابی جمع باشه و خدای نکرده، پا تو دایره حرام نذاری.

حتماً به مرجع تقلیدت رجوع کن

مهم ترین و اولین کاری که باید بکنی، اینه که به مرجع تقلید خودت مراجعه کنی. هر کدوم از مراجع، بر اساس اجتهاد خودشون، نظراتی رو دارن که ممکنه تو جزئیات با هم فرق کنه. چیزی که تو این مقاله خوندیم، یه دیدگاه کلی بود. برای اینکه مطمئن بشی، می تونی مستقیماً از دفتر مرجع تقلیدت استفتاء کنی یا به رساله شون رجوع کنی. تو بعضی موارد، مراجع توصیه می کنن که به اعلم فالاعلم (یعنی عالم ترین مجتهد بعدی) رجوع کنی. این رو هم حواست باشه.

قرارداد رو خوب بشناس

هر وقت خواستی وارد معامله فیوچرز بشی، چه ارز دیجیتال و چه هر دارایی دیگه ای، حتماً و حتماً شرایط قرارداد رو با دقت بخون و بفهم. ببین دقیقا چه چیزی رو داری معامله می کنی؟ آیا قراره دارایی ای تحویل بگیری یا نه؟ مکانیزم تسویه چیه؟ آیا اهرم توش هست؟ فاندینگ ریت داره؟ هرچی اطلاعاتت کامل تر باشه، بهتر می تونی تصمیم بگیری که آیا این معامله با فتوای مرجعت سازگاره یا نه.

از ابهام دوری کن

یادت میاد درباره غرر حرف زدیم؟ هر جا دیدی یه معامله ای مبهمه، شرایطش روشنه نیست، یا احتمال ضرر غیرقابل پیش بینی خیلی بالاست، ازش دوری کن. معامله ای که توش غرر باشه، از نظر شرعی باطله. شفافیت، کلید خیلی از مسائل شرعی تو معاملات مالیه.

نیتت از معامله چیه؟

اگه قصدت از ورود به فیوچرز، صرفاً شرط بندی روی بالا و پایین رفتن قیمته، بدون اینکه هیچ نیت واقعی برای تملک دارایی یا پوشش ریسک یه سرمایه گذاری واقعی داشته باشی، باید بگم که احتمال شباهتش به قمار خیلی بالاست. اما اگه نیتت واقعاً یه تعهد برای خرید یا فروش تو آینده باشه، یا داری از فیوچرز برای پوشش ریسک سرمایه گذاری های دیگه ات استفاده می کنی، ممکنه از نظر شرعی شرایط بهتری داشته باشه. نیت تو معاملات خیلی مهمه.

دنبال جایگزین های اسلامی باش

دنیای مالی اسلامی هم ابزارهای خودش رو برای معاملات آتی و پوشش ریسک داره. عقودی مثل بیع سلم (سلف) که توش یه کالای مشخص رو با پول نقد امروز می خری، اما تحویلش رو به آینده موکول می کنی، یا استصناع که توش سفارش ساخت یه محصول رو میدی و بعداً تحویل می گیری، می تونن جایگزین های مشروعی باشن. اگه واقعاً دنبال معاملات آتی حلال هستی، شاید بهتر باشه بری سراغ اینجور عقود.

قوانین کشور رو رعایت کن

همونطور که آیت الله خامنه ای هم فرمودند، تو خیلی از مسائل مربوط به ارزهای دیجیتال، رعایت قوانین و مقررات داخلی کشور مهمه. پس قبل از هر کاری، حواست باشه که معاملاتت با قوانین جمهوری اسلامی ایران سازگار باشه. اگه یه کاری از نظر قانونی ممنوعه، انجامش نده.

حرف آخر: مراقب باشیم!

خب، رسیدیم به آخر داستان. همونطور که با هم بررسی کردیم، حکم شرعی معاملات فیوچرز، به خصوص فیوچرز ارز دیجیتال، یه موضوع حسابی پیچیده اس و نمیشه یه جواب ساده و مطلق براش پیدا کرد. این که یک معامله فیوچرز حلال باشه یا نه، حسابی بستگی به جزئیات قرارداد، نوع فیوچرز (استاندارد یا پرپچوال)، نیت معامله گر و البته مهم تر از همه، فتوای مرجع تقلید شما داره.

چیزی که مشخصه، اینه که خیلی از مراجع تقلید، به خاطر ابهاماتی مثل نبود مالکیت واقعی، شباهت به قمار، وجود عناصر ربوی و ریسک بالای غرر، با فیوچرزهای صرفاً مبتنی بر نوسان قیمت موافق نیستن یا حداقل احتیاط واجب رو توش لازم می دونن. در مقابل، اگه قرارداد فیوچرز کاملاً شفاف باشه، به قصد واقعی خرید و فروش در آینده باشه و هیچ عنصر ربوی یا قمار توش نباشه، ممکنه با رعایت شرایطی جایز دونسته بشه.

پس دوست عزیز، این شمایی که داری تو این بازارها فعالیت می کنی، مسئولیت سنگینی به عهده داری. باید حسابی تحقیق کنی، دقیقاً بفهمی چی داری معامله می کنی، و حتماً از مرجع تقلید خودت کمک بگیری. تو معاملاتی که ذره ای ابهام شرعی توشون هست، احتیاط و دوری کردن، بهترین کاره. یادمون باشه، برکت تو زندگی و کسب و کار، از روزی حلال میاد. پس حواسمون باشه که تو این دنیای پر از زرق و برق بازارهای مالی، از راه حلال خارج نشیم.