رمزگشایی از جدیدترین آمار شکاف طبقاتی در ایران

داده های تازه مرکز آمار نشان می دهد که ضریب جینی کل کشور در سال ۱۴۰۲ نسبت به سال ۱۴۰۱ افزایش یافته است. این رخداد برای مناطق شهری بوده اما در مناطق روستایی رویه متفاوتی داشته است. در یک نگاه کلی به نظر می رسد که اختلاف درآمدی در روستا ها کاهش یافته اما در مناطق شهری و در تمام کشور افزایش یافته است.

شاخص های متعددی برای سنجش وضعیت رفاه وجود دارد. یک گروه از این شاخص ها وضعیت اختلاف طبقاتی را می سنجد که رایج ترین نماگر این گروه ضریب جینی است. شاخص «ضریب جینی» شاخصی ریاضی است که بین صفر و یک تعریف می شود و هر چه به یک نزدیک تر باشد شکاف درآمدی بالاتری را نشان می دهد. داده های تازه مرکز آمار نشان می دهد که ضریب جینی کل کشور از ۳۸.۷۷ درصد در سال ۱۴۰۱ به ۳۹.۷۹ درصد در سال ۱۴۰۲ رسیده است. در واقع ضریب جینی کشور در سال گذشته نسبت به سال ماقبل ۰.۰۱۰۲ افزایش نشان می دهد که نشان دهنده بیشتر شدن «شکاف طبقاتی» است. ضریب جینی در مناطق شهری نیز با افزایش روبه رو بوده و به سطح ۳۸.۲ درصد رسیده است در حالی که در روستا ها روند نزولی در پیش گرفته و تا ۳۵.۸۳ درصد کاهش یافته است. آمار های تازه از افزایش ضریب جینی و به عبارتی بیشتر شدن فاصله طبقاتی میان ایرانی ها درحالی منتشر می شود که اردیبهشت ماه امسال مرکز پژوهش های مجلس در گزارشی عنوان کرده بود که «بعد از سال ۱۳۹۶ حدود ۵۰ درصد نسبت به گذشته به جمعیت فقرای کشور افزوده شده است.» در این گزارش آمده بود که «خط فقر در سال های ۱۴۰۰ به بعد با افزایش بیشتری نسبت به انتهای دهه ۹۰ مواجه شده به طوری که دامنه آن نیز غیرفقرا یعنی طبقه متوسط را نیز در برگرفته است. داده ها نشان می دهند که نرخ خط فقر در سال ۱۴۰۲ نسبت به سال ۱۴۰۱ با رشد بیش از ۶۸درصدی مواجه شده و تامین درآمد برای طبقه متوسط و کارگر را سخت کرده است.»

هزینه کرد پردرآمد ها ۲ برابر بیشتر

همان طور که گفتیم بیشتر یا کمترشدن ضریب جینی به تنهایی نمی تواند وضعیت توزیع درآمد را در جامعه نشان دهد بنابراین مرکز آمار برای محاسبه میزان عدالت در توزیع درآمد چند شاخص دیگر را نیز در نظر گرفته است. یکی از این شاخص ها پالما نام دارد. شاخص پالما نسبت هزینه ۱۰ درصد پرهزینه ترین جمعیت (دهک دهم) به هزینه ۴۰ درصد کم هزینه ترین جمعیت (۴ دهک پایین جامعه) است.

این شاخص در کل کشور در سال ۱۴۰۲ به ۱.۹۵ درصد رسیده که نسبت به سال قبل افزایش داشته است. حالا این به چه معنی است؟ به زبان ساده هزینه دهک دهم یعنی پرهزینه ترین دهک حدود دوبرابر مجموع هزینه چهار دهک پایینی یعنی کم هزینه ترین دهک ها بوده است. این در حالی است که در سال ۱۴۰۱ این شاخص نسبت به سال ۱۳۹۹ کاهشی بوده اما بار دیگر در سال ۱۴۰۲ روند افزایشی به خود گرفته است.

تورم علت اصلی نابودی طبقه متوسط است

مهدی پازوکی اقتصاددان در تحلیل خود بر اهمیت ضریب جینی به عنوان معیاری برای عدالت اجتماعی و توزیع عادلانه درآمد ها تأکید می کند. به گفته او هر چه ضریب جینی به عدد یک نزدیک تر شود نشان دهنده افزایش شکاف طبقاتی است. اما در شرایط کنونی ایران که با تورم فزاینده و کاهش ارزش پول ملی مواجه است این شاخص نشان از بدتر شدن وضعیت اقتصادی دارد. به ویژه اینکه فقرا فقیرتر و ثروتمندان غنی تر می شوند.

پازوکی خاطرنشان می کند که در ایران ضریب جینی بر اساس هزینه های خانوار محاسبه می شود و نه درآمد چرا که آمار دقیقی از درآمد ها در دسترس نیست. این امر به ویژه در شرایطی که هزینه های مصرفی خانوار ها به ویژه در بخش خوراکی ها به شدت افزایش یافته نمایانگر فشار بیشتری بر طبقات کم درآمد است. او به نمونه ای از افزایش قیمت روغن نباتی اشاره می کند که از ۵۰ هزار تومان به ۱۵۰ هزار تومان رسیده است در حالی که تورم مواد غذایی بیش از ۷۰ درصد افزایش یافته است. چنین شرایطی بیانگر وخیم تر شدن وضعیت اقتصادی فقراست.

طی پنج سال گذشته ایران با تورم بالای ۴۰ درصد روبه رو بوده است؛ وضعیتی که تنها در چند کشور جهان مشابه دارد. پازوکی می گوید تورم یکی از مهم ترین شاخص های بی ثباتی اقتصادی است. او این سوال را مطرح می کند که اگر چنین تورمی در کشور های اروپایی اتفاق می افتاد چه تغییرات گسترده ای در سیاست های اقتصادی آن کشور ها اعمال می شد. در ایران اگر آمار دقیق درآمدی موجود بود می شد دید که بخش کوچکی از جامعه با درآمد بالا زندگی می کند در حالی که اکثریت مردم در شرایط فقر به سر می برند.

پازوکی به تأثیر شیوع کرونا بر افزایش تورم اشاره کرده و می گوید که در دوره پاندمی نرخ تورم به طور چشم گیری دو رقمی شد. با این حال او تاکید می کند که در برخی کشور ها اکنون نرخ تورم به زیر ۴ درصد رسیده است و این نشان دهنده امکان پذیری کنترل تورم است. او راهکار کنترل تورم را در اتخاذ سیاست های علمی و دقیق می داند و معتقد است که کاهش تورم نیازمند مدیریت انتظارات تورمی است. به عنوان نمونه در دولت اول حسن روحانی آغاز مذاکرات برجام منجر به کاهش انتظارات تورمی و در نتیجه کاهش نرخ تورم شد.

پازوکی برای دولت فعلی دو اقدام حیاتی پیشنهاد می دهد: نخست اصلاح سیاست خارجی و حرکت به سمت تعامل با جهان و دوم اصلاح سیاست های اقتصادی داخلی. او تأکید می کند که دعا و شعار نمی تواند وضعیت اقتصادی را تغییر دهد. کنترل تورم مهم ترین شاخص ثبات اقتصادی است و نیازمند هماهنگی سیاست های پولی و مالی دولت است. به ویژه بدهی دولت به سیستم بانکی و بانک ها به بانک مرکزی باید کاهش یابد که این امر تنها با استقلال بانک مرکزی امکان پذیر است.

او همچنین بر لزوم انضباط مالی در بودجه تأکید دارد و یادآوری می کند که هزینه های دولت در بودجه سال ۱۴۰۳ به شدت افزایش یافته است. پازوکی توصیه می کند که در لایحه بودجه ۱۴۰۴ باید هزینه های غیرضروری کاهش یابد. به عنوان مثال او به افزایش بیش از ۴۰ درصدی بودجه صداوسیما اشاره می کند که به اعتقاد او ضرورتی ندارد و باید تعدیل شود.

بالاترین شکاف طبقاتی در سیستان و بلوچستان

ضریب جینی در سیستان و بلوچستان استان محروم جنوب شرق ایران در سال گذشته ۰.۴۱۹۸ برای خانوار های شهری این استان عنوان شده که حتی از رقم کل کشور هم بالاتر است. حتی اگر این شاخص نسبت به سال ماقبل خود کاهش پیدا کرده باشد؛ باید گفت که در میان استان های کشور بالاترین ضریب جینی در استان سیستان و بلوچستان رخ داده است. در اردیبهشت ماه سال جاری نیز مرکز پژوهش های مجلس در گزارشی که با استناد به داده های فقر چندبعدی منتشر کرد به مواردی از فقر شدید در این استان پرداخته و آن را «محروم ترین استان کشور» خوانده بود. در این گزارش آمده است: «نزدیک به ۳۰ درصد از خانوار های سیستان و بلوچستان در محرومیت به سر می برند که در مقایسه با سایر استان ها عدد بسیار بالایی است چراکه مثلا اختلاف سطح محرومیت سیستان و بلوچستان با استانی مانند تهران ۲۸ درصد است.»