سخنان مهم فرشاد مومنی: بحران های اقتصادی کشور از حدود متعارف فراتر رفته است

به گزارش خبرگزاری اوبیکو، در شماره اخیر ماهنامه گفتگوی اجتماعی ، در پرونده نوروزی ( در محضرنوروز) مصاحبه ای با دکتر فرشاد مومنی استاد دانشگاه علامه طباطبایی منتشر شده است که نظر به اهمیت آن خبرگزاری ایلنا متن انرا منتشر می نماید .

مشروخ این گفتگو در پی می آید:

شما در کتاب فرهنگ و توسعه که فرهنگ موعظه را نقد کرده بود، صحبت کرده بودید. در این چارچوب می خواهیم به ظرفیتی که نوروز به صورت یک آیین تاریخی در ایران دارد آن هم از منظر نگاه اقتصاددان هایی مانند شما که حوزه اجتماعی و رفاه را هم در نگاه اقتصادی خود دارید بپردازیم و دیدگاه شما را در خصوص نقش نوروز در تحولات سیاسی-اقتصادی بدانیم. با توجه به سابقه ای که شما در دخیل کردن بحث فرهنگ و توسعه، عدالت و توسعه و نقد حاکمیت از منظر بهبود وضع مردم دارید، یکی از مناسب ترین افراد برای بحث در این موضوع هستید.

در ارتباط با نوروز چند دریچه است که باید مورد توجه قرار گیرد. در یک دریچه، نوروز از دیدگاه تهدیدهای سطح توسعه، با مسیله هویت و احساس تعلق به جامعه پیوند دارد؛ بنابراین اگر بخواهیم بطور جدی نسبت به پیوند نوروز با توسعه و منبعی برای ظرفیت های اهتمام بخش نگاه کنیم، در ابتدا باید به مسایل دیگری بپردازیم.

در شرایطی که به دلایل و علل مختلف که الآن نمی خواهم آن ها را بازگو کنم، ما در جامعه به طرز عریانی شاهد بحران در هویت و بحران در احساس تعلق به جامعه هستیم. نوروز به شرط استفاده از ظرفیت دانایی قوه عاقله می تواند یک ظرفیت قابل اعتنا برای مواجه شدن با این چالش ها باشد. مسیله عملیاتی شدن ظرفیت ها به نظام حیات جمعی ما برمی گردد. در این طرز نگاه، ما می توانیم بگوییم که ایران به صورت وحشتناک و نگران کننده ای آلوده شوک های پی درپی است. کلمه ی «آلوده» شاید در گفتار، بیانی نرم و لطیف باشد نسبت به آنچه که بر سر ایران آمده است؛ مثلا در ادبیات توسعه درباره کشورهایی مثل ما عمدتا شوک ها را از دریچه نوسانات قیمت نفت نگاه می کردند، کتاب «معمای فراوانی» اثر خانم «تری لین کارل»، مثال خوبی است؛ در آنجا بیان شده است که نوسانات قیمت نفت و فراز و فرودهای آن به طور متوسط در چند دهه گذشته، دو برابر کل نوسانات قیمت سایر مواد اولیه ای بود که در بازار جهانی خرید و فروش می شوند. برای اینکه عظمت و اهمیت این شوک ها را متوجه شویم ضروری است نگاه بکنیم به پیامدهای مثبت این شوک ها، آنگاه متوجه خواهیم شد که حتی شوک های مثبت می تواند تا چه حد مخرب تر از شوک های منفی باشد؛ نمونه اش فروپاشی رژیم پهلوی است.

در اواخر دوره ی پهلوی جهش قیمت نفت به اندازه زیادی شدید بود و چون قدرت انعطاف نظام ملی برای رویارویی خردورزانه با این شوک در حد نساب نبود، در مسیله ای که می توانست مثبت باشد و یک فرصت تاریخی استثنایی را پدید بیاورد دقیقا به ضد خود حکومت تبدیل شد؛ توام با فساد و نابرابری های که ایجاد کرد، مشروعیت رژیم پهلوی را سوزاند و به واسطه سلطه مناسبات رانتی و ناکارآمدی های ناشی از آن، جور دیگری مردم را سرخورده و مایوس کرد، از توانمندی های حکومت پهلوی برای اداره جامعه، از طریق عمق بخشی به وابستگی های ذلت آور به دنیای خارج یک احساس حقارت ملی در ایرانیان پدیدار کرد و چیزهایی از این قبیل که متاسفانه هیچکدام از آن ها به اندازه ای که باید، مورد مطالعه ی جدی قرار نگرفته است.

حال بحث بر سر این است که در شرایط کنونی ما با طیف بسیار پرتنوعی از شوک های برون زا روبرو هستیم که هر کدام از این شوک ها در سطح نظری، نیروی محرکه عمومی «آنومی» است؛ یعنی ناهنجاری و بی هنجاری که اگر به موقع به فریادش رسیده نشود، مرحله بعدی فروپاشی است. این فروپاشی می تواند اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی یا سیاسی و … باشد.

شما در مورد هر کدام از این ها به شرطی که درک عمیق و عالمانه از مفهوم فروپاشی در هویت جمعی داشته باشید، متوجه می شوید که علایم نگران کننده جدی در این زمینه در ایران داریم. ماجرای ایران پیچیده تر شده است به اعتبار اینکه توهم یا فساد یا فقدان دانایی های حداقلی در نظام اداره امور کشور در سی سال گذشته، ما را با طیف متنوعی از شوک های درون زا نیز روبرو کرده است. مهمترین این ها شوک به قیمت ارز، شوک به قیمت حامل های انرژی و از این قبیل موارد است، ضمن اینکه نوسانات قیمت نفت هم همیشه وجود داشته و بعد شوک هایی مثل تحریم، کرونا و … هم به آن ها اضافه شده است.

اگر قوه عاقله ای برای بقای ایران وجود داشته باشد و از نظر اندیشه ای و قاعده گذاری و نظام توزیع منافع، این آغشتگی سیستمی ایران به شوک های پی درپی درونی و بیرونی را که به یک پدیده برای خودش تبدیل شده است را بررسی کند، اوضاع بهتر خواهدشد.

اگر مجال باشد در یک فرصت مناسبی راجع به طول و عرض این مسیله صحبت می کنیم و خواهیم گفت که چرا هیچ کشوری از طریق شوک درمانی نمی تواند به توسعه برسد و بلکه برعکس شیوه های معطوف به شوک درمانی اختلال های معنی دار در بقای سیستم پدیدمی آورد؛ مثلا وجوه مختلفی از بی هنجاری را در تمام عرصه های حیات جمعی ایرانی ها می توانید مشاهده بکنید، ما که بیشتر روی بخش اقتصادی آن متمرکز هستیم، می گویم کجای عالم یک سیستمی که از یک قوای عاقله حداقلی برخوردار باشد آب برترین و آلوده کننده ترین رشته فعالیت ها را در خشک ترین و بی آب و علف ترین مناطق کشور مستقر می کند؟ ما از این نظر با یک فاجعه بی سابقه محیط زیستی و بحران آب و تغییر اقلیم روبرو هستیم که هر کدام از این ها می تواند موضوع بحث های مستقلی باشد.

می خواهم بگویم که این وضعیت شوک زدگی جامعه ضربه های خیلی مهلکی به احساس تعلق و مسیله هویت ملی در ایران وارد کرده است. این خودش می تواند یک موضوع جذاب باشد؛ مثلا در دوره قبل انقلاب شهید مطهری در کتاب «خدمات متقابل اسلام و ایران» مسیله ی جلوه های اندیشه ای متعادلی را در مورد هویت ایرانی ها مطرح می کند و با یک انصاف خارق العاده ، این دادوستدهای هویتی بین وجوه اسلامی و ایرانی را توضیح می دهد. در آنجا با جزییات بیان می کند که حتی از جهاتی، خدماتی که ایران به اسلام کرده است، می تواند بر فراز خدماتی که اسلام به ایران کرده است، قرار بگیرد. احتمالا همگی چهره ای مثل شهید مطهری را می شناسیم و از عمق تعلقی که به هویت دینی داشته هم آگاهیم؛ اما انصاف او اینطور حکم می کند و مستندات و شواهدی را در این زمینه مطرح می کند. ما در این زمینه هم یک وضعیت عدم تعادل بسیار وحشتناک و شکنندگی آور داریم و متاسفانه هیچ ردی از توجه به این افراط و تفریط در میان عناصر و اجزا شکل دهنده هویت ایرانی مشاهده نمی شود و بازکردن باب گفت وگو از این دریچه (نوروز) می تواند کمک کننده باشد.

حدود سی و پنچ سال پیش اقتصاددان و سیاستمدار بزرگ توسعه «جان کنت گالبرایت» کتابی منتشر می کند، که خوشبختانه ترجمه فارسی آن هم موجود است، تحت عنوان «آناتومی قدرت» و در آنجا توضیح می دهد که اگر اوضاع و احوال نظام تدبیر و اداره امور در استانداردی باشد که نتواند تعادل های حیاتی را میان دوگانه های حیاتی پدیدار کند، سیستم دچار ناپایداری مزمن می شود و یک نااطمینانی هایی پدیدار می شود که در آن انباشت دچار اختلال می شود؛ خواه انباشت در سرمایه های انسانی و خواه انباشت در سرمایه های مادی و این پدیده خروج سرمایه های انسانی و مادی وحشتناکی که در حال حاضر ایران به آن دچار است، در واقع بخشی از هزینه هایی است که ما در باب افراط و تفریط در میان عناصر و اجزای هویت در نظام ملی پرداخت می کنیم و متاسفانه در سطوح بالا با کسانی یا اندیشه هایی برخورد می کنیم که گویی اصلا هیچ حسی از آن ها در زمینه ضرورت توجه به پیچیدگی ها مشاهده نمی شود.

یک مسیله و زاویه خیلی مهم دیگر می تواند مسیله نوروز به مثابه فرهنگ مشترک جهانی باشد. کنار ایران دوازده کشور در دنیا وجود دارد که مراسم نوروز برگزار می کنند و نوروز را عنصر هویتی می دانند و برای آن تعطیلات سالانه معنی دار و آداب و رسوم به تقریب مشترک معنی داری تدارک می بینند. از این زاویه خود نوروز در عصر اطلاعات و ارتباطات و جهانی شدن در همه ی عرصه های حیات جمعی می تواند به مثابه یک قدرت نرم برای ایران در نظر گرفته شود، قدرت چانه زنی مارا بالا ببرد. شما می دانید که در سایه ایده گفت وگوی تمدن ها، ما شاهد این هستیم که نوروز از سوی سازمان ملل متحد هم جدی گرفته شد. آن افراط و تفریط که آمیزه ای از جهل، تعصب، فساد و کوته نگری است باعث شده است که ما به این مسیله توجه نداشته باشیم که انقلاب اطلاعات و ارتباطات حتی برای کشورهایی که مشکلاتی از نوع بحران های ما در ایران را ندارند، بحران هایی از نظر هویتی پدیدار کرده است و ما می توانیم به نوروز به مثابه کانونی قدرتمند که کاملا هم در آن تعادل پدیدار شده است، آن هم در طی قرون و اعصار و به همت پیشینیان ما، نگاه کنیم؛ البته این یعنی آیین نوروز برای ایرانی ها همان قدر که ایرانی است، اسلامی هم است و اصلا تمایزی از این زاویه نمی توان دید. شما در این لحظه اگر کتاب مفاتیح الجنان را باز کنید، می بینید که چه آداب ویژه اسلامی و چه دعاهای خاصی برای نوروز در فرهنگ و تمدن ایران تعبیه شده و هر کدام از این ها می تواند یک زاویه واقعا اعتلابخش در نظر گرفته شود که ذهنمان را درگیر کند به نقاط قوت و ظرفیت هایی که در فرهنگ و تمدن ما وجود و از آن ها هم در عرصه ملی بهره ببریم که احساس تعلق، احساس نشاط و احساس هویت، پدیدار کنیم و هم این که در مقیاس جهانی سری در سرها داشته باشیم. می خواهم بگویم که گرفتاری ما این است که فهم نظری درستی از منشاهای گرفتاری های چند بعدی و بحران های پرشماری که در هر یک از ابعاد حیات جمعی ما ظاهر شده است، نداریم و در سطح نظام قاعده گذاری و اداره کشور هم می بینیم بازتاب و تصمیم درستی در ارتباط با منشا مشکلات وجود ندارد و طبیعتا اراده ای برای مواجهه با این شرایط و برنامه ای که یک حداقلی از مرتبه بندی و اولویت گذاری مسایل داشته باشد نیز موجود نیست. در صورتی که مرتبه بندی و اولویت گذاری در کشوری مثل ایران، یکی از ابتدایی ترین بدیهیات عقلی به شمار می آید.

ایران کشوری با تعداد زیاد بحران است و این بحران ها در حیطه اقتصاد از حدود متعارف فراتر رفته و اگر دیگر بحران ها در حیطه های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و بین المللی اش از اقتصادش بیشتر نباشد، کمتر نیست؛ الان شرایطی را داریم پشت سر می گذاریم که هم تعداد بحران هایمان در همه عرصه های حیات جمعی زیاد شده و هم اینکه این بحران ها دارند با یکدیگر پیوند برقرار می کنند و این مسیله پیچیدگی های مواجهه با آن ها را افزایش می دهد؛ در عین حال که خصلت سینرژیک (هم افزایی) به بحران ها می بخشد. در یک سطوحی وقتی شما به اسناد برنامه ریزی و بودجه ریزی کشور نگاه می کنید احساس می کنید که هزار رحمت به شاه سلطان حسین؛ چرا که ماجراهایی که کشور الان به آن مبتلا است، چه دغدغه هایی است و آن چیز که در این اسناد منعکس می شود، چه چیز!

در صورتی که شرایط بیش از پیش بهم بریزد، ما هیچ مسیله منفردی را نمی توانیم حل و فصل کنیم؛ به خاطر تعداد بحران هایی که داریم و درهم تنیدگی آن ها و همچنین به خاطر هم افزایی رخ داده در اثر تعامل بین بحران ها. در چنین شرایطی کشور بدون برنامه، محال است که بتواند از عهده این گرفتاری ها بربیاید و در عین حال شما می بینید که بی سابقه ترین سهل انگاری ها در این شرایط رخ داده است و با اطمینان به شما می گویم که سندی بی کیفیت تر از سند برنامه هفتم توسعه در تاریخ برنامه ریزی ایران نمی توان پیدا کرد. این ها همه علایمی برای فهم این مسیله است که حکومت گران گرامی ما باید این را بفهمند و هر چقدر دیرتر بفهمند و به رسمیت بشناسند طبیعتا هزینه فرصت ماجرا خیلی افزایش پیدا می کند، برای کشتیبانی که فرمان کشتی اش هرز شده و فاقد هدف و اولویت است هیچ بادی مساعد نخواهد بود؛ بنابراین هر چقدر هم ما بگوییم که چقدر ظرفیت های تمدنی و انسانی و مادی داریم در شرایط بی برنامگی که دچارش هستیم، هیچ کدام از این ها نمی تواند به فعلیت در بیاید؛ بنابراین اگر مثلا از این دریچه وارد بشویم و بخواهیم یک بابی باز کنیم برای اصلاح امور در ایران باب اش این است که یک فراخوان به تمام معنا ملی داده شود و یک بسیج ظرفیت های دانایی در مسیر طراحی یک برنامه باکیفیت توسعه شکل گیرد. اگر چنین اتفاقی صورت گیرد ما می توانیم روی نوروز فکر کنیم، باید بدانیم سازمان ملل یک قعطنامه درباره نوروز صادر کرده و نوروز را به مثابه یک افتخار تمدن جهانی معرفی کرده که قدمتی بالغ بر سه هزار سال دارد. آنقدر جالب است که آدم حیران می ماند، گریه کند یا شادمان باشد و احساس غرور کند؛ در ابتدای مقدمه قطعنامه سازمان ملل بیان می شود که نوروز نماد فرهنگ صلح است و این نماد فرهنگ صلح ریشه کاملا ایرانی دارد. حالا شما نگاه کنید چه چیزهایی را چقدر مفت، حرام می کنیم. مسیله بسیار حیاتی دیگر این است که می گوید نوروز امیدآفرین و زندگی ساز است؛ چون شروعش با شروع روز خلاقیت طبیعت آغاز می شود و حالا اوصاف دیگری که مطرح شده است.

اگر ما یک همچنین برنامه ای داشته باشیم آنوقت می شود برای متخصصان علوم اجتماعی، روان شناسی و روان شناسی اجتماعی یک خواسته هایی مطرح کرد و در این زمینه به مسیولان کشور گفت که این دوازده کشوری که مراسم نوروز دارند یک جمعیت 300-350 میلیون نفری فارسی زبان را تشکیل می دهند و این می تواند یک ظرفیت بازاری-تمدنی خیلی بزرگ برای جهش های توسعه در ایران در نظر گرفته شود. این امر حساب و کتاب ها و ماجراهایی دارد که در صورت داشتن یک برنامه باکیفیت می شود با جزییات به آن ها پرداخت.

این در حالی است که الان انجمن های تخصصی روان شناسی در ایران از نظر گستردگی و عمر افسردگی در بین ایرانی ها اعلام وضعیت فوق العاده کرده اند. در این شرایط این برنامه (که در بالا به آن اشاره شد) می تواند یک ظرفیت شادی آفرین، یک ظرفیت اعتلای جمعی و یک ظرفیت همبستگی اقتصادی-اجتماعی در ابعاد گسترده، چه در درون ایران و چه در بین ایران با فارسی زبان های دیگر کشورها پدیدار کند. در آن شرایط می شود گفت می توان این بحث را خیلی جدی گرفت و از آن استفاده های اصولی کرد؛ ولی با میدان دادن به تندروها و افراطی ها و افراد دارای جنود و تصلب اندیشه ای نمی شود این کارها را انجام داد. از این زاویه واقعا حساب و کتابی در کشور نیست؛ در قسمتی از کتاب درخشان «فهم فرایند تحول اقتصادی» اثر «داگلاس نورث»، بیان شده است که مولفه های اصلی تغییرات اعتلابخش در عملکرد اقتصادی، عموما غیر اقتصادی هستند و این مسیله یکی از ایده های محوری این کتاب است و ایده محوری دومش این است که می گوید ما در عصر شتاب تاریخ به سر می بریم؛ یعنی سرعت تحولات علمی و فنی که به دنبال خود همه عرصه های حیات جمعی را در معرض تغییرات شدید قرار داده، به اندازه ای بالاست که ما باید قدرت انعطاف نظام ملی مان را بالا ببریم، در غیر این صورت عالی ترین فرصت ها به ضد خودش تبدیل می شود (به تهدید تبدیل می شود)؛ مانند آن چیزی که در شوک قیمت نفت برای رژیم پهلوی اتفاق افتاد، شوک قیمت نفت در ذات خودش یک فرصت تاریخی برای توسعه ایران بود که دقیقا به ضد خودش تبدیل شد.

حالا از این قبیل شوک ها در یک ابعاد بی سابقه و پرتعداد و دارای تعامل ها و درهم تنیدگی چند رشته و چند وجهی در ایران رخ می دهد و ما در کتاب ایشان این را می بینیم که بیان می شود قدرت انعطاف با اندیشه متصلب جور در نمی آید. شما از این دریچه می توانید به نظام تصمیم گیری های اساسی ایران بنگرید که در آن امیدهای پر تنوعی ذیل مفهوم اقتصاد مقاومتی تعریف شده است و الان از بیان آن شرم داریم، شاهد این هستیم که هم اکنون دیگر در تبلیغات رسمی ایران حتی اسمی از اقتصاد مقاومتی مطرح نمی شود. این ها هیچکدام تصادفی نیست. در قلب توان مقاومت نظام های ملی، قدرت انعطاف برای نشان دادن واکنش های مساعد و به موقع در برابر تغییرات قرار دارد. داگلاس نورث این بحث را در مقیاس جهانی در این کتاب مطرح کرده و می گوید حواستان باشد با دیدگاه های تعصب آلود و بنیادگرا و معطوف به تصلب اندیشه ای، نمی شود مواجهه خردورزانه با تغییرات داشت؛ پس بنابراین این هم برای خودش یک ماجرایی است. اگر قرار است پیش از مرگ سهراب نظام تصمیم گیری ما به هوش بیاید، از پدیده نوروز هم می شود استفاده کرد؛ ولی ما در دورانی هستیم که افرادی که ژست و ادعای دینی دارند، معرفی دین خدا را به کسانی واگذار کردند که وجهه همت اصلیشان پایین کشیدن کرکره عقل و دامن زدن به تعصب و جنود و تصلب اندیشه ای است و اسلام شناس های بزرگی مثل بهشتی، مطهری، صدرها و از این قبیل را به حاشیه راندند و افراد به غایت بی کیفیت را بزرگ کردند؛ وقتی که آن ها با دین خدا اینطور رفتار کردند دیگر شما می خواهید با نوروز چه بکنند؟

می خواهم بگویم که استفاده از ظرفیت های تمدنی، تمدن ساز، هویت آفرین، شادی آفرین و امیدبخش مثل نوروز، لوازمی در ساحت اندیشه دارد و لوازمی نیز در ساحت اراده معطوف به برنامه ریزی های عالمانه برای حرکت به سمت توسعه نیاز دارد. ما می توانیم مثلا در همین سطح طرح مسیله کنیم و ابراز امید کنیم و نور امید را هم بتابانیم و بگوییم اگر شما روی خود را به توسعه و مواجهه خردورزانه با اقتضایات زمانه کنید، ظرفیت های اندیشه ای و تمدن سازتان کم نیست و یکی از آن ها نوروز است که می تواند به شکل بسیار استوار و مسلط به کار بیاید و باید امیدوار باشیم که چنین چیزی رخ دهد.

بسیار عالی، کامل و جامع. فقط چند نکته برای ما در مورد تاریخ ایران وجود دارد. ما یک بار خدمت شما که رسیدیم تحلیل عمیقی ارایه دادید و بیان کردید که ما نسبت به فقر روستاها بی توجهیم. تحلیل شما این بود که وقتی فقر روستا با فقر شهر هم افزا می شود (با اینکه اتفاق نادری است) نه در ایران حتی در دنیا، دولت را ساقط نمی کند؛ رژیم را متلاشی می کند؛ یعنی با توجه به تحولات سیاسی ما و اشارات شما نسبت به فقر شدیدی که در روستا وجود دارد، این خطرات را در پی داریم؟ ما با توجه به تجربه شما از نوروز و ظرفیت اثرگذاری آن و ارتباط آن با توسعه صحبت کردیم، حال شما از منظر اثرگذاری نوروز بر تحولات سیاسی-اجتماعی نکته ای دارید؟ یعنی ما داریم می گوییم ظرفیت توسعه باید امیدآفرین باشد؛ اما آیا شما برای قدرت تشدیدساز بحران ها در ایجاد شکاف در بین جامعه و نظام حاکم هم وزنی متصورید؟ مثلا فرض کنید اگر قبل از انقلاب بنیان گذار جمهوری اسلامی بیان می کرد «بخاطر این اتفاقات نوروز را جشن نگیریم» یعنی آن ظرفیت به ضدظرفیت تبدیل می شد؟

من دعوتی کردم به مطالعه کتاب «جان کنت گالبرایت». در کتاب آناتومی قدرت، او مفهومی را معرفی می کند با عنوان «قدرت هم سنگ»؛ در چهارچوب قدرت هم سنگ می گوید که بهم خوردن توازن قوا در هر عرصه ای از عرصه های حیات جمعی، آن چیزی که می تواند نیروی تحرک و اهتمام بخشی باشد، به ضد خودش تبدیل می شود. حالا نمی خواهم وارد جزییات بشوم؛ ولی شما نگاه بکنید که یک پدیده تمدنی بزرگ مثل کوروش کبیر، بخاطر آن افراط، تفریط ها، تصلب و جنودهایی که بر نظام تصمیم گیری های اساسی کشور گاه و بیگاه ظاهر می شود، الآن تبدیل به تهدید امنیتی شده است، از دلایل واضح آن، این است که وقتی که مسیولان کلیدی فاقدکیفیت برگزیده می شوند، آن هایی که به اصطلاح به خاطر جایگاهشان، سطح بلوغ بیشتری ازشان انتظار می رود، حرف های بی پرده و نسنجیده و تحریک آمیز می زنند و در نتیجه این شرایط را پدید می آورند؛ مثلا در همین چند سال اخیر مقامات کلیدی دولت چه حرف های نسنجیده، پوچ، مخرب و تحریک آمیز درباره کوروش، پاسارگاد و از این قبیل زدند و شما آثارش را ببینید. نکته ای که شما به آن توجه کردید و پرسیدید با صدای بلند پاسخش این است که آری در هر عرصه ای از حیات جمعی که ما از تعادل خارج بشویم، یک نیروی برانگیزاننده در جهت عکس آنچه که باید باشد، شرایط را تحریک می کند. از این زاویه بی اعتنایی به نوروز و میراث باستانی ایران که در حقیقت می تواند به قول شهید مطهری «عنصر اعتلابخش» باشد، تبدیل به پتانسیل های تخریب گر شود، مسیله فقر و نابرابری هم همینطور است.

عرض کردم مثلا برنامه هفتم توسعه ما فاجعه آمیزترین سند سیاستی است که بعد از انقلاب منتشر شده است، بخشی از آن به همین برمی گردد که مثلا در این سند به روند شدت بخشی وابستگی تولید به واردات که نشان از عمق یابی وابستگی های ذلت آور به دنیای خارجه است، مطلقا توجه بایسته ای نمی بینید. کما این که راجع به این نابرابری های ناموجه مخرب، شکنندگی آور و ناپایدارساز هم مطلقا توجهی به چشم نمی خورد. راجع به فقر هم همین شرایط صادق است. معلوم است که همه این ها پیوند هم افزا با یکدیگر برقرار می کند و ارکان ثبات و آینده داری نظام ملی را به چالش می کشد. واقعا هر کدام از این ها می تواند موضوع بحث های جدی تر قرار بگیرد.

کانون اندیشه شما مبتنی بر این است که فارغ از اینکه نوروز یک ظرفیت است، در فقدان ظرفیت دانایی، ظرفیت های موجود هر چقدر هم عظیم باشند، به ضد خودشان تبدیل می شوند. حالا من می خواهم یک نکته دیگر هم اضافه کنم، پس در این دال مرکزی اندیشه شما، من می توانم استنباط کنم یکی از دلایل سقوط رژیم شاه خارج کردن جامعه ایرانی و نظام حیات جمعی ایران از تعادل بود، حالا آن ها مثلا به اسلام، به حس تحقیر ملی و … توجه نمی کردند که آن تعادلی که فرمودید را برهم می زد . درست می گویم؟

بدون تردید همینطور است. ببینید دوسال پیش دو تن از دوستان من که یکی از آن ها دانشجو من بود، کتاب بسیار جالبی را ترجمه کردند و از من خواستند که یک مقدمه برای آن کتاب بنویسم. عنوان اصلی کتاب «سرمایه داری پس از کرونا» بود. وقتی برای نوشتن مقدمه شروع کردم که با دقت بخوانم و یادداشت برداری کنم، آن چیزی که از نظر من شاه بیت این کتاب بود، این عبارت بود «نظام های تصمیم گیری در سراسر جهان باید بدانند که نادیده گرفتن نابرابری های ناموجه بسیار خطرناک است» و از این تعبیر استفاده کرده بود که در شرایط نابرابری بیش از حد، همه تعادل حیات جمعی به هم می ریزد و عدم تعادل جایگزین می شود. حالا من مثال پاسارگاد و کوروش را از وجه ایرانی بودن زدم. شما به این مسیله توجه کنید که در حوزه علمیه قم به واسطه دفاع بد از گوهر دین شما با یک روند دایما رو به افزایش روحانیون موجهی روبرو هستید که دارن صف خودشان را از آنچه که در تریبون رسمی و به نام دین مطرح می شود جدا می کنند؛ یعنی فکر نکنید که فقط روی وجه ایرانی بودن ماجرا ما را تهدید می کند، از دریچه اسلامی بودن نیز این دامن زدن به جهل، جنود، تصلب و پایین کشیدن کرکره عقل و ترویج دیدگاه های تعصب آلود، تهدیدش برای امنیت ملی و آینده ایران اصلا کمتر از نادیده گرفتن میراث های تمدنی ایرانی نیست، چه بسا تحت شرایطی، شکنندگی آوری این وجه می تواند بسیار بیشتر از وجوه دیگر باشد؛ بنابراین از این زاویه باید بیان کنم، نقطه شروع برای طراحی آن برنامه ی باکیفیت، مسیله ی نابرابری های ناموجه است، یا به عبارت دیگر، عدالت اجتماعی و توسعه عادلانه باید مبنای اندیشه، قاعده گذاری، عمل و اداره ی کشور ما قرار گیرد و این ها افق هایی است که اگر مورد پذیرش واقع شود دلایلی به آن افتخار خواهیم کرد، متفاوت خواهد بود.

اگر باب گفت وگوهای اعتلابخش ملی در کادر طراحی یک برنامه باکیفیت توسعه باز شود، آموختنی ها از آنچه که بر سر ایران رفته است، از این غفلت ها، بی اعتنایی ها، فسادها و جهل ها کم نیست و با تکیه بر ذخیره دانایی می توان یک ایران آبرومند، رو به توسعه، شاد و آباد را براساس قانون اساسی موجود ساخت و چنین باد.