هجوم مینی بوک ها به فرهنگ مطالعه/ چرا «خلاصه کتاب»ها  فراگیر شدند؟ 

به گزارش اوبیکو، وقتی شبکه های اجتماعی با داستانک ها، سخن بزرگان و در کل محتواهای کوتاه از راه رسیدند کم کم عادت کردیم به خواندن هر متنی که بلند نباشد. متن های بلند و تحلیل های ماهنامه ها و فصل نامه ها جایش را به کلیپ و لایو اینستاگرامی یا کپشن پست ها داد. در این روند که از مجلات شروع شد کم کم مطالعه کتاب را هم کنار گذاشتیم. ذایقه مان تغییر کرد؛ برای جبران دنبال راه حل هایی بودیم مثل گوش دادن به کتاب صوتی و پادکست.

روزنامه خراسان در این مطلب نوشت: اما خیلی از محتواها را نمی شد به صورت صوتی، بدون تمرکز، در اتوبوس، مترو یا قبل از خواب گوش کرد. پس کم کم بازار خلاصه کتاب ها داغ شد تا هم مطالعه مکتوب داشته باشیم، هم چون وقت مان کم است در زمان کوتاهی این کار را انجام داده باشیم. در ظاهر این انتخاب می توانست مزایایی داشته باشد؛ می شد چند خلاصه کتاب را مطالعه کرد و بعد سر فرصت از بین آن ها یک کتاب را که بهتر باشد، به صورت کامل بخوانیم. اما خلاصه کتاب ها که در سایت ها و اپلیکیشن ها به عناوین مختلف و جذابی مثل مینی بوک، میکرو کتاب و … منتشر می شوند دروازه ورود ما به دنیای کتاب و مطالعه هدفمند نشدند. به علاوه این که در بسیاری از اوقات محتوای خلاصه شده اصلاً منعکس کننده ایده ها و ابعاد کتاب نیست. در این پرونده سراغ این موضوع رفتیم تا جنبه های مثبت و منفی اش را مرور کنیم و از قلق های لازم برای افزایش بهره وری در صورت مطالعه خلاصه کتاب بگوییم. با ما باشید.

چرا «خلاصه کتاب»ها فراگیر شدند؟

1- کمبود وقت متاسفانه در زندگی شلوغ و پرتنش امروز بسیاری از ما، تمرکز برای مطالعه و اولویت بندی درستی دیده نمی شود و برای همین کتاب به حاشیه می رود. در این شرایط می توان وقت های مرده در صف و اتوبوس و… را با خلاصه کتاب زنده کرد یا در فرصت کمی ایده های مهم یک کتاب را مطالعه کرد. مشروط براین که تمرکز داشته باشیم و کتاب هم خوب خلاصه شده باشد.

2- قیمت بالای کتاب حتی اگر بتوانیم وقت هم خالی کنیم با این حجم از مشکلات اقتصادی و گرانی همه چیز از جمله کتاب، ناغافل این یار مهربان از سبد خرید ما حذف می شود تا به خورد و خوراک برسیم. هرچند خیلی ها برای رستوران و کافه این حس را ندارند که هزینه زیادی کردند اما کتاب به هر حال مظلوم است و باید هم حق داد که گاهی جزو اولویت ها قرار نگیرد. در این حالت مطالعه نسخه خلاصه یک کتاب در فضای مجازی که وقت و هزینه کمی برای آن شده، عوامل فروشش زنجیره ای از افراد نیستند و کاغذی هم بابت چاپش صرف نشده، هزینه بسیار کمتری خواهد داشت.

3- تصور اشتباه درباره مطالعه گاهی ما فرصت کافی برای مطالعه داریم، اما به جای مطالعه هدفمند، عمیق و با حوصله، دوست داریم هر چه کتاب معروف در زمینه توسعه فردی، انگیزشی و داستانی هست، بخوانیم. تبلیغات اشتباهی که با تاکید روی «100 کتاب داستانی و… که باید قبل از مرگ بخوانیم» می شود هم این موضوع را تشدید می کند. با این اوصاف عده ای فکر می کنند هرچه عناوین بیشتری را در زمان کمتری بخوانند بهتر است.

4- علاقه به کپشن نویسی و… خیلی ها هم هدف شان از مطالعه این است که یک کپشن جذاب و روشنفکرانه برای عکس شان میان برف جور کنند حتی اگر ربطی هم بین عکس و کپشن نباشد. بعضی ها هم می خواهند یک بریده کتاب در گروه فامیلی بگذارند یا بخشی از یک کتاب را استوری کنند. خب کسی که نگاهش به مطالعه این قدر نمایشی است تعجبی هم ندارد که برای این کارها حوصله خواندن خود کتاب را نداشته باشد و سراغ اصل کتاب برود.

5- موانع انتخاب نسخه چاپی وقت کم، قیمت زیاد و… باعث می شود بعضی از ما سراغ مطالعه خلاصه کتاب ها برویم تا از بین چند عنوان، یک کتاب را انتخاب کنیم و نسخه چاپی اش را بخریم. البته اگر کیفیت خلاصه ها خوب باشد و روی انتخاب ما اثر منفی نگذارد.

6- بازار خوب ورود به حوزه نشر با این وضعیت کاغذ و خیلی چیزهای دیگر دشوار است؛ اما بسیاری از فعالان این حوزه می توانند بدون نگرانی از بحث کپی رایت و… وارد بحث خلاصه کتاب شوند، هم خلاصه کتاب چاپی، هم نسخه های مجازی اش در سایت ها و اپلیکیشن ها.

چرا باید با دقت «خلاصه کتاب» بخوانیم؟

نمی توان به طور کلی حکمی صادر کرد که خلاصه کتاب ها در هر شرایطی مناسب نیستند، این موضوع بستگی به کتاب اصلی، انگیزه ما از مطالعه، زمینه مطالعاتی ما، نوع و کیفیت خلاصه انجام شده و… دارد. بدیهی است وقتی یک سایت، یک ناشر و… تبلیغ می کند که «تمام نکات جالب فلان کتاب را بدون اضافات بخوانید» یعنی دغدغه اش فرهنگ مطالعه نیست و پای اهداف اقتصادی در میان است. وگرنه اگر می شد محتوایی را به جای به طور مثال 300 صفحه، در 30 صفحه منتقل کرد نویسنده خودش بهتر از هر کسی می توانست این کار را انجام دهد. پس وقتی پای درآمد و سودجویی در میان است، باید دقت کنیم تا کفه ترازو به سمت مزایا نسبت به معایب سنگینی کند. باید چند نکته را به خاطر بسپاریم:

1- سراغ خلاصه برخی کتاب ها اصلاً نرویم شاید یک کتاب عمومی و ساده را در حوزه توسعه فردی که برای مخاطب عمومی است، بتوان از یک منبع خوب به صورت خلاصه خواند و با کلیت حرف نویسنده آشنا شد، اما کتاب های تخصصی حوزه روان شناسی، جامعه شناسی و … را هرگز نمی توان به این شکل مطالعه کرد. چنین کتاب هایی مبانی یک موضوع، تاریخچه اش و در ادامه انواع نظریه ها را توضیح می دهند و نقد و بررسی می کنند؛ پس مطالعه خلاصه ای از آن ها به هیچ وجه بازتاب خوبی از محتوای واقعی شان نیست. اما غیر از کتاب های تخصصی، رمان ها را هم نباید به صورت خلاصه کتاب خواند. رمان فضاسازی دارد، سیر اتفاقات، توصیفات و دیالوگ ها با مقاصد مختلفی طراحی شده اند و اگر بخواهیم خلاصه ای از آن را بخوانیم لذت رمان را درک نکرده ایم. هدف از مطالعه رمان همراه شدن در مسیری است که نویسنده شبیه یک راننده به آن فکر کرده تا از مناظر لذت ببریم. اما مطالعه یک خلاصه رمان شبیه این است که بخوابیم و در انتهای مسیر بیدار شویم. شاید بدانیم به کجا رسیده ایم، اما لذتی از مسیر نبرده ایم.

2- لحن حذف می شود در بیشتر خلاصه کتاب ها لحن نویسنده حذف می شود. بدتر این که خلاصه کتاب های خارجی گاهی براساس ترجمه و برگردان خلاصه کتاب در زبان مبداء هستند. یعنی به هیچ وجه متناسب با مخاطب ایرانی، کتاب خلاصه نمی شود؛ بلکه یک خلاصه کتاب عیناً فقط ترجمه می شود که خود این موضوع هم با فلسفه خلاصه کردن کتاب در تضاد است.

3- کتاب ها تخصصی خلاصه نمی شوند آن چه از ظاهر امر در سایت ها و اپلیکیشن های خلاصه کتاب برمی آید این است که یک نفر در تمام زمینه ها کتاب ها را خلاصه می کند که با توجه به اهمیت محتوا در بیشتر آثار، فقط وقتی خلاصه کتاب قابل اعتنا خواهد بود که یک نفر که در همان موضوع یا حوزه تخصص دارد آن را خلاصه کرده باشد. به طور مثال یک کتاب روان شناسی غیربازاری را در نظر بگیرید که توسط کسی خلاصه شده که در این زمینه تخصصی ندارد. آن وقت است که همان برخوردی با کتاب می شود که با کتاب کنکور می شود؛ یعنی نکات به اصطلاح کنکوری استخراج می شوند بدون آن که فهمی در مخاطب ایجاد کنند.

4- لذت درک علم تصور کنید کتابی در حوزه نجوم و کیهان شناسی مثل «جهان های موازی» میچیو کاکو خلاصه شود. این کتاب لبریز از مثال، نظریه و تصویر است. یعنی همان طور که برای لذت بردن از یک رمان باید روندی طی شود؛ کتاب هایی که با هدف نشر علم و با زبان مخاطب عمومی نوشته شده اند هم ظرافت های محتوایی دارند؛ به طور مثال یک نظریه سنگین علمی را با حوصله و به زبان ساده بیان می کنند و اگر قرار باشد کتاب خلاصه باشد هم لذت درک علم از بین می رود هم مفهوم منتقل نمی شود. وقتی در کتاب نظر موافق و مخالف یک موضوع علمی بیان نشود مفهوم در ذهن مخاطب عمق پیدا نمی کند و ذهن مخاطب هم طوری درگیر نمی شود که تمرکز داشته باشد.

5- خلاصه کتاب تعاملی نیست نکته مهم در بسیاری از کتاب های خودیاری و توسعه شخصی، تمرین هایی است که به عهده خواننده گذاشته می شود. در رمان ها جریان زمانی مطالعه کتاب این فرصت را به مخاطب می دهد که از شخصیت ها و تعامل شان تصویرهای شخصی در ذهنش بسازد و خلاقیتش را رشد دهد. اما در خلاصه کتاب، مخاطب از جریان انتقال پیام حذف می شود و فرستنده پیام یک طرفه حرفش را بریده بریده می گوید.

بریده کتاب یا خلاصه کتاب؟

وقتی با بخشی از یک کتاب مواجه می شویم شاید برخی ها عنوان کلی «خلاصه کتاب» را به آن اطلاق کنند اما همیشه این طور نیست. گاهی بریده ای از یک کتاب را می خوانیم. هدف از این کار آن است که در حد همان بخش کوتاه مفهومی را درک کنیم و با کتابی آشنا شویم. حُسن بریده کتاب در آن است که اصالت لحن کتاب را رعایت کرده و ادعای انتقال تمام مفاهیم را هم ندارد. اما اشکالش همان است که درباره خلاصه کتاب هم صدق می کند، این که با خواندن این بریده ها توهم دانایی و کتاب خوان شدن داشته باشیم و خودمان را از مطالعه بی نیاز ببینیم. گاهی یک بریده طولانی تر می شود و با بخش هایی از یک کتاب یا گزیده ای از آن مواجه ایم. در این حالت ماجرا مثل همان بریده کتاب است اما طولانی تر. در مواردی اما ادعا می شود که با «میکروکتاب» مواجه ایم. یعنی می شود تمام مفاهیم اصلی یک کتاب را در زمان کوتاهی مثل نیم ساعت بخوانیم. در این حالت ادعای بزرگی مطرح شده و چون سایت ها و پلتفرم های فعال در این زمینه خودشان را موظف می دانند خلاصه کتاب ها را در زمان کوتاهی مثل نیم ساعت عرضه کنند و حتی در این زمینه با هم رقابت دارند یعنی با کاسبی محض مواجه ایم. نمی شود خلاصه یک کتاب 200 صفحه ای را در نیم ساعت خواند و درهمین زمان هم خلاصه یک کتاب 700 صفحه ای را خواند. این تاکید روی زمان و کاهش تعداد صفحات معنی اش آن است که ارایه یک خلاصه دقیق هدف اصلی آن سایت نبوده و بیشترین چیزی که برای شان اهمیت دارد کار اقتصادی است. اما اگر در یک سایت با این موضوع مواجه شدیم که خلاصه کتاب ها کم و زیاد هستند، نوع خلاصه ها به لحن و رویکرد اصل اثر نزدیک است و برای همه آن ها از یک فرمول استفاده نشده یعنی سراغ خلاصه کتاب واقعی تر آمده ایم اما در همین زمینه هم باید حواس مان به چند نکته باشد.

چه کنیم خلاصه کتاب ها مفید باشند؟

خلاصه کتاب ها در خیلی از مواقع می توانند مفید هم باشند مثل:

1 هر کتابی ارزش خواندن دارد اما ما وقتش را نداریم و نمی شود 100 صفحه از یک کتاب را بخوانیم تا ببینیم در زمینه مورد علاقه ما حرفی برای گفتن دارد یا نه. پس باید اولویت بندی کنیم و می شود براساس خلاصه ها یک کتاب را برای مطالعه عمیق تر انتخاب کرد. البته برای اطمینان از این که منبعی که برای خلاصه کتاب استفاده می کنیم حرفه ای عمل می کند بد نیست خلاصه یک کتاب را که قبلاً مطالعه کردیم بخوانیم تا ببینیم چه مقدار در این زمینه خوب عمل شده است.

2 گاهی یک کتاب را خوانده ایم و چند سال بعد نیاز به مطالعه آن داریم، در این مرحله بد نیست سراغ خلاصه کتاب ها برویم تا اطلاعات قبلی در ذهن مان بازیابی شوند.

3 کاش وقتی را که به خواندن کتاب اختصاص می دهیم صرف خلاصه کتاب نکنیم در عوض می شود برای وقت های مرده سراغ خلاصه کتاب رفت، جایی که اصلاً به کتاب دسترسی نداریم. اما هیچ وقت نباید برای شروع مطالعه، خلاصه کتاب خواند، چون بعدش شاید متن های طولانی و سنگین را تحمل نکنیم.

4 با خلاصه کتاب مثل یک کتاب واقعی برخورد کنیم. تا حد امکان در زمان و مکان درست بخوانیم. تمرکز داشته باشیم. حتی اگر لازم شد نکاتش را یادداشت کنیم تا در ذهن بماند و … .

2323