داستان کشف HIV و نبردی که هنوز ادامه دارد

به گزارش اوبیکو عصر ایران نوشت: برخی اکتشافات علمی نه تنها مسیر علم را عوض می کنند بلکه سرنوشت میلیون ها انسان را نیز تغییر می دهند. بیستم ماه مه یادآور یکی از همین لحظات تاریخی است: روزی که کشف ویروس عامل ایدز – ویروس نقص ایمنی انسانی یا HIV – به طور رسمی اعلام شد. کاشف این ویروس مردی بود از فرانسه؛ دانشمندی آرام اما سرنوشت ساز: لوک مونتانیه (Luc Montagnier) ویروس شناس سرشناس انستیتو پاستور پاریس.

لوک آنتوان مونتانیه در سال ۱۹۳۲ در شهر کوچکی در فرانسه به دنیا آمد. از همان ابتدا علاقه اش به علم روشن بود و با ورود به حوزه ویروس شناسی خود را وقف پژوهش در زمینه بیماری های مزمن سرطان و نهایتاً ویروس های انسانی کرد.

در اوایل دهه ۱۹۸۰ هنگامی که پزشکان در ایالات متحده و اروپا با نوعی نارسایی ایمنی ناشناخته مواجه شدند بیماری ای که ابتدا در میان مردان همجنس گرا و سپس در مصرف کنندگان مواد مخدر و بیماران هموفیلی دیده شد پرسش های زیادی درباره علت آن مطرح شد. مونتانیه و تیمش در انستیتو پاستور در سال ۱۹۸۳ موفق به جداسازی ویروسی شدند که بعدها «ویروس نقص ایمنی انسانی نوع ۱ (HIV-1)» نام گرفت.

این یافته که در ۲۰ مه ۱۹۸۳ (31 اردیبهشت 1362) به طور رسمی اعلام شد نقطه عطفی در تاریخ پزشکی بود. ویروسی کشف شده بود که سیستم ایمنی بدن را هدف قرار می داد و آن را چنان ضعیف می کرد که بدن حتی در برابر عفونت های ساده هم بی دفاع می ماند.

اختلاف نظرها افتخارها

کشف ویروس HIV اما بی حاشیه هم نبود. بین مونتانیه و دانشمند آمریکایی رابرت گالو اختلاف نظرهای شدیدی در مورد «نخستین کاشف» وجود داشت. تا مدت ها این رقابت علمی ادامه داشت اما نهایتاً هر دو طرف نقش دیگری را در کشف HIV به رسمیت شناختند. در سال ۲۰۰۸ مونتانیه به همراه همکارش فرانسواز باره-سینوسی جایزه نوبل پزشکی را دریافت کرد؛ نشان افتخاری برای کشفی که میلیون ها انسان را از مرگ یا دسن کم از مرگ زودرس دور کرد. 

ویروس HIV چگونه عمل می کند؟

ویروس HIV یکی از پیچیده ترین ویروس های انسانی ست. این ویروس سلول های سیستم ایمنی بدن – به ویژه لنفوسیت های T-helper (CD4+) – را هدف قرار می دهد. با ورود به این سلول ها ویروس خود را تکثیر کرده و در نهایت موجب مرگ آن ها می شود. با گذشت زمان و کاهش شدید شمار سلول های CD4 سیستم ایمنی بدن ناتوان می شود و بدن نمی تواند در برابر عفونت ها یا برخی سرطان های خاص مقاومت کند. این مرحله نهایی بیماری را ایدز (AIDS) می نامند. نکته ی هراس برانگیز در مورد HIV این است که ویروس می تواند برای مدت زمان طولانی بدون علامت در بدن باقی بماند اما هم زمان فعالانه تکثیر شود و به دیگران نیز منتقل شود.

HIV چطور منتقل می شود؟

HIV تنها از طریق برخی مایعات بدن—مثل خون مایع منی ترشحات واژینال و شیر مادر—منتقل می شود. راه های اصلی انتقال عبارت اند از:

رابطه ی جنسی محافظت نشده

استفاده مشترک از سرنگ در میان مصرف کنندگان مواد مخدر

انتقال از مادر آلوده به کودک در دوران بارداری زایمان یا شیردهی

انتقال از طریق خون یا فرآورده های خونی آلوده (بیشتر در گذشته)

تصویر دیوید کربی بیمار مبتلا به ایدز در لحظۀ مرگ در کنار خانواده اش. این عکس در نوامبر 1990 در مجلۀ لایف منتشر شد و حساسیت و آگاهی مردم جهان را نسبت به بیماری ایدز بیشتر کرد.  

ایدز: بیماری یا برچسب اجتماعی؟

یکی از چالش های جدی در ارتباط با HIV/AIDS تبعیض و انگ اجتماعی است. از همان ابتدا ایدز به دلیل شیوع اولیه در میان جوامع همجنس گرا با سوءتفاهم های فرهنگی و قضاوت های اخلاقی همراه شد. این انگ اجتماعی سبب شد بسیاری از مبتلایان از مراجعه به پزشک یا انجام آزمایش خودداری کنند. مونتانیه بارها بر این نکته تأکید کرده بود که HIV یک ویروس است نه یک قضاوت؛ و بیماری موضوع پزشکی ست نه داوری اخلاقی.

درمان چگونه پیش رفت؟

در دهه ی ۱۹۸۰ ابتلا به HIV اغلب به معنای حکم اعدام پزشکی بود. اما با گذشت زمان دانشمندان موفق شدند داروهایی را توسعه دهند که چرخه تکثیر ویروس را مهار می کنند. درمان ترکیبی ضدویروسی (ART) شامل داروهایی ست که هر کدام در بخشی از چرخه ویروسی مداخله می کنند؛ از ورود ویروس به سلول گرفته تا تکثیر ژنتیکی آن.

درمان ART نمی تواند ویروس را به طور کامل از بین ببرد اما می تواند سطح آن را در خون تا حدی پایین بیاورد که «غیرقابل تشخیص و غیرقابل انتقال» شود. فردی که تحت درمان مؤثر باشد نه تنها سالم تر زندگی می کند بلکه دیگران را هم آلوده نمی کند.

گامی به سوی درمان نهایی؟

در موارد بسیار نادری برخی بیماران (مانند «بیمار برلینی» و «بیمار لندنی») پس از پیوند مغز استخوان از اهداکنندگانی با جهش ژنتیکی مقاوم به HIV به طور کامل از ویروس پاک شده اند. این نمونه ها امید به درمان قطعی را زنده نگه داشته اند اما هنوز درمانی فراگیر و کامل برای همه بیماران در دست نیست. با این حال تلاش ها برای ساخت واکسن داروهای جدید و حتی درمان های ژنی ادامه دارد.

لوک مونتانیه در سال های پایانی

مونتانیه در سال های پایانی زندگی اش گاه با دیدگاه هایی جنجالی در رسانه ها حاضر شد؛ از جمله تردید در مورد واکسن ها یا اظهارنظرهایی درباره منشأ ویروس کرونا که از سوی بسیاری از دانشمندان نقد شد. برخی این دیدگاه ها را نتیجه انزوای علمی و سالخوردگی دانستند اما میراث اصلی او همچنان پابرجاست: کاشف ویروسی که دنیای پزشکی را زیرورو کرد. مونتانیه در فوریه ی ۲۰۲۲ درگذشت. مردی که بخش بزرگی از عمرش را صرف رمزگشایی از یکی از مرموزترین ویروس های بشری کرد و قطعا یکی از بزرگترین خادمان بشریت در قرن بیستم بود. 

نبردی که هنوز پایان نیافته

امروز بیش از ۳۸ میلیون نفر در جهان با HIV زندگی می کنند. گرچه با پیشرفت های دارویی دیگر این بیماری به اندازۀ سابق کشنده نیست اما هنوز چالش های بسیاری از نابرابری دسترسی به درمان تا انگ اجتماعی و کمبود آگاهی در مواجهۀ انسان با این بیماری بر جای مانده اند. کشف ویروس HIV اگرچه تلخ بود اما آغازگر دوره ای تازه در تاریخ پزشکی شد. این ویروس شاید «نامرئی» باشد اما تأثیر آن بر سلامت عمومی دانش ویروس شناسی و اخلاق اجتماعی برای همیشه در حافظه جهانیان باقی خواهد ماند.

پایان خبر اوبیکو