«قصه های مجید» همه اش امید بود

به گزارش اوبیکو مطلب پیش رو مصاحبه فرهیختگان با «هوشنگ مرادی کرمانی» از مهم ترین نویسندگان ادبیات کودکان و نوجوانان ایرانی است. او خالق آثاری مانند «قصه های مجید» «شما که غریبه نیستید» و «مهمان مامان» است:

قرارمان را در پارکی گذاشتیم که هر روز صبح برای ورزش به آنجا می رود. ورزشش که تمام شد گپ و گفتش با دوستانش و کسانی که او را می شناختند ادامه داشت و حتی در زمان گفت وگو هم این خوش وبش ها تکرار می شد….از آموزش وپرورش گفت و اتفاق هایی که برای قصه های مجید در این وزارتخانه رقم خورد. از ممنوع کردنش در مدارس چون کتابی ارزشی نبود تا تغییر آن در کتاب های درسی و…

 آقای مرادی کرمانی امروز در جمعی که اینجا بودیم دیدیم افراد مختلفی از نسل های گوناگون با شما روبه رو شدند و ابراز لطف می کنند. این محبت مردم را شما در چه می بینید؟ شما عمری را برای ادبیات ایران صرف کرده اید و مردم شما را واقعا دوست دارند. نظرتان در این باره چیست؟
اجازه دهید مثالی بزنم. چند وقت پیش حال بدی داشتم و در خانه افتاده بودم. پسرم با اورژانس تماس گرفت و مرا به بیمارستان بردند. نیمه شب سرمم تمام شد و نیاز به کمک داشتم. پرستاری کمک کرد مانند یک فرشته. از او تشکر کردم و گفت من مانند عضو خانواده اش هستم اینکه سال ها برای نوشتن یک داستان بی خوابی کشیده اید من دربرابر شما کاری انجام نداده ام؛ دخترم خواهرم همسرم همه کتاب های شما را می خوانند. این محبت ها نشان می دهد که وقت و تلاش من هدر نرفته و کارهایی که انجام داده ام باارزش بوده اند. این محبت ها به من انگیزه می دهند به کارم ادامه دهم و نشان می دهند که مردم مان قدردان و دوست داشتنی هستند. همان جا وقتی به این سرمی که وارد بدنم شد نگاه می کردم فکر می کردم این محبت ها قطره قطره وارد بدن من می شود و احساس می کنم که وقتم را هدر نداده ام. آن پرستار می توانست با این جمله که این کار من است خودش را راحت کند اما این را نگفت. هر قطره ای از محبت مردم روح من را جلا می دهد. همین ها به من نشان می دهد که زنده هستم. با همین محبت ها زنده هستم. 

در کتاب «شما که غریبه نیستید» زندگی خودتان را روایت کرده اید و از سختی هایی که در زندگی داشتید گفته اید. این روایت از زندگی خودتان به چه دلیل بود؟ به طور کلی در همه آثار شما ازجمله «قصه های مجید» رگه هایی از زندگی خودتان دیده می شود. انگار چیزی در ذهن شما بوده که می خواستید به مخاطب منتقل کنید. لطفا کمی درمورد دلیل این روایت از زندگی خودتان صحبت کنید. 
 

دلیل این روایت نمایش ساختمان هایی است که من در این زمین ساخته ام. می خواستم نشان دهم که این زمین کجاست. زمینی که در آن مردمی زندگی می کنند مغازه و فروشگاه دارند همه اینها داستان های من است. هرکدام از این داستان ها تکه ای از این زمین است اما همه روی یک زمین ساخته شده اند. شما که غریبه نیستید درواقع زمینی است که این ساختمان ها روی آن ساخته شده اند. این کتاب از آنجا شروع شد که دو واقعه پشت سر هم برایم اتفاق افتاد. یکی از آنها زمانی بود که با پسرم در قبرستان بهشت زهرا قدم می زدیم. همسرم به سر قبر پدرش رفته بود و کسی از من پرسید خانمت کجاست؟ گفتم رفته سر قبر پدرش. آن فرد گفت مگر دعوا کرده اید؟ من گفتم: «نه دروغ نمی گویم. او خانم من است و آنجا قبر پدرش است. چرا شما فکر می کنید که باید دعوا کرده باشیم؟» این مکالمه باعث شد به پسرم بگویم: «همه کسانی که اینجا خوابیده اند می توانند یک رمان خوب بنویسند چون همه زندگی هایشان متفاوت است اما در عین حال اسمش زندگی است. یک ریسمان به نام زندگی داریم که به آن چسبیده ایم و داریم بالا می رویم تا یک جا پاره شود و بیفتیم.» به همین دلیلهمه اینها خواندنی است. همچنین چیزی را به یاد آوردم که جایی خوانده بودم: «هرکسی در زندگی اش می تواند چهار کار بکند؛ ازدواج کند بچه بزرگ کند خانه ای بسازد و کتابی بنویسد و بعد از دنیا برود.» ما همه در ذهن مان کتابی ساخته ایم که همان زندگی مان است. لزوما نباید آن را بنویسیم همه ما یک کتاب هستیم که در حال نوشتن آن هستیم و بعد از این دنیا می رویم. از من پرسیدند شما که غریبه نیستید را چقدر طول کشید تا بنویسید. گفتم ۶۲ سال طول کشید از وقتی که شناخت اولیه را پیدا کردم و در ۶۵ سالگی آن را تمام کردم. این تقارن پیدا کرد با کتاب « روزها»ی محمدعلی اسلامی ندوشن. ندوشن گفته بود که ۶۰ سالگی بهترین زمان برای نوشتن است. دلیلش این است که در این سن وسال هم تجربه زیستی داریم و هم هنوز پیر نشده ایم. انسان های پیر معمولا در حرکات شان یک جور تردید دارند و به همه چیز رنگ و روغن می زنند. اما این در نویسنده های جوان تر وجود ندارد. ناپختگی جوانی از بین رفته و پیری و افتادگی هم هنوز نیامده. بسیاری از انسان های پیر خودستایی می کنند. اگر این خودستایی در یک نویسنده باشد به درد نمی خورد. یکی از بدترین مشکلات زندگینامه نویسی ایرانی همین خودستایی هاست. نویسنده های پیر هم حافظه شان خراب شده و هم اینکه خودستایی های انباشته شده ای دارند که در سن پیری به منصه ظهور می رسد. آنها می خواهند هم دوست یابی کنند و هم دشمن تراشی. کوچک ترین خاطرات جوانی مثل کسی که با آنها بدرفتاری کرده یا رئیسی که اذیت شان کرده در زندگینامه شان بازتاب پیدا می کند. اگر کسی در جوانی رئیسی داشته که آزارش داده می خواهد به نوعی از او انتقام بگیرد. ای کاش الان کتاب شما که غریبه نیستید اینجا بود. سعی کردم در این کتاب هیچ آدم بدی نداشته باشم. هر کسی کار کوچکی کرده بود را در این کتاب آوردم. این ایرادهایی که برای زندگی نامه های ایرانی گفتم در این کتابم نباشد. مخصوصا زندگی نامه های سیاسی که خودشان را درست و خوب می بینند و بقیه بد هستند. برای همین دلایل است که کتاب های زندگینامه ای در ایران معمولا بیش از سه چاپ نمی روند. این مساله حتی درمورد آدم های مشهور هم صادق است. البته به غیر از زندگی نامه گفت وگوها هم دوامی ندارد گفت وگوهایی که به قصد نوشتن کتاب انجام می شود. الان کتاب شما که غریبه نیستید به چاپ چهل ویکم رسیده است؛ این نشان می دهد که مردم صداقت را متوجه می شوند. کتاب هایی که صداقت دارند بیشتر مورد توجه قرار می گیرند. مردم رنج را درک می کنند اما دوست ندارند که رنج به صورت جیغ زدن بیان شود. 

این خیلی مهم است. 
و بعد این مهم است که با شوخی این حرف ها تعریف می شود. ابوالحسن نجفی می گفت: «من کتابی به زبان فارسی نمی بینم که در آن این همه رنج وجود داشته باشد اما با شیرینی بیان شده باشد.» ببینید هر چیزی در زمانی کارکرد دارد. رنج غصه گریه و شادی همگی حد و مرزی دارند. از حدش که بگذرد دیگر جذابیت ندارد. ترکیب اینها هنر می خواهد. من در یکی از کتاب ها یک کلمه «بی پدر» استفاده کردم که در هر جا یک معنا می دهد.
 
برگردیم به قصه های مجید که برای نسل های دهه ۶۰ و ۷۰ یک روایت ماندگار است. از چه زمانی تصمیم گرفتید قصه های مجید را بنویسید و چگونه شد که آقای پوراحمد خواست این داستان را به فیلم تبدیل کند؟
قصه های مجید امسال ۵۰ ساله شد. یعنی ۵۰ سال پیش سال های ۱۳۵۲ و ۱۳۵۳ من اولین قصه مجید را برای رادیو نوشتم. قرار بود ویژه برنامه ای برای عید ۱۳۵۳ کار کنیم. من قصه را برای یکی سردبیران رادیو گفتم: «مجید یک بچه یتیم و تنها بود که با مادربزرگش زندگی می کرد.» وقتی داستان را برایشان تعریف کردم گفتند که ماجراهای یک بچه یتیم برای عید خوشایند نیست. گفتم من درمورد یتیم ها خوب می نویسم. داستان را نوشتم و آن را به سردبیر برنامه مان خانم ویکتوریا بهرامی نشان دادم. درنهایت با وساطت ایشان این قصه در رادیو پخش شد. آن زمان هم رادیو حرف اول را می زد و در همه خانه ها بود. اولین داستان هم «کت اهدایی» بود. کسی که داستان را در رادیو می خواند تعریف کرد: «من ۳۰ سال در رادیو کار کردم دوبله انجام دادم اما کسی اسمی برایم نگذاشت بعد از خواندن داستان مجید یک بار در پمپ بنزین بودم و یک نفر آنجا به من گفت چطوری مجید؟» این مجید با وجود یتیم بودن اما طنز هم دارد برای همین است که مردم دوستش دارند. داستان قصه های مجید الهام گرفته از همان فلسفه ای است که ارسطو در یونان باستان مطرح کرد؛ در هر تراژدی یک کمدی پنهان است و در هر کمدی یک تراژدی. زندگی مانند یک سکه است که دو رو دارد؛ یک رو خنده و یک رو گریه. این ترکیب شوخی و طنز در همه آثارم ازجمله قصه های مجید به شکل کمرنگ یا پررنگ دیده می شود. آموزش وپرورش ۲۰ سال تمام در برابر قصه های مجید مقاومت کرد که به کتاب های درسی نرود چون معتقد بودند که ارزشی نیست. من هنوز هم به این واژه فکر می کنم که معنایش چیست؟

آن زمان که سریال قصه های مجید پخش می شد در مدارس انگار نمی خواستند چیزی از آن بگویند. 
در یک مدرسه سمت نیروهوایی که اسم نمی برم گفته بودند اصلا کتاب قصه های مجید وارد آنجا نشود. سر صف متوجه می شوند یکی از بچه ها در حال خواندن این کتاب است همان جا اعلام می کنند این کتاب خواندنش ممنوع است. چون ارزشی نیست. این نکته ای که گفتم برای سال ۵۸ یا ۵۹ است چون قصه های مجید با پخش از رادیو معروف شده بود. یا مثلا می گفتند مجید پیش نمازش کیست؟ مجید با یک بچه مسیحی چه فرقی دارد؟ درحالی که نباید حتما با گذاشتن برخی کلمات نشان دهیم که مجید چه کاری می کند؟ من در عمل این را نشان دادم و مفهوم کار خوب را برای بچه ها می گفتم. 

الان که به گذشته نگاه می کنیم متوجه می شویم بسیاری از مفاهیمی که اشاره می کنید در کتاب هست اما نه به صورتی که ادعای کلمات و اغراق داشته باشد. 
بله بگذارید مثالی بزنم. مجید برای دیدن آثار تاریخی می رود. شما کدام کتاب داستان یا درسی را دیده اید مثلا به بچه ها می گوییم اگر وارد شهری شدید به نقاط دیدنی آنجا که بخشی از گذشته ما است توجه کنید. این را در سفرنامه اصفهان نوشتم اما اینکه نکاتی را در کتاب بگنجانیم که مستقیما تبلیغی باشد انجام ندادم. کاری که چند سال پیش با گنجاندن نماز خواندن مجید در یکی از داستان ها انجام دادند بدترین کار بود. نوشته بود حوصله ام سر رفته بود نمی دانستم چه کاری انجام بدهم بلند شدم نماز خواندم. خب این مدل گفتن از نماز اشتباه است. یک زمان معاون وزیر آموزش وپرورش مهندس علاقه مندان با من تماس گرفت و گفت اسم من علاقه مندان است و دوست دارم شما را ببینم؛ قصه های مجید بهترین کتابی است که می تواند برای بچه های این کشور مفید باشد. تمام مسائل اخلاقی در این کتاب وجود دارد. در همان صحبت ها درمورد دروغگویی صحبت شد که مجید دروغ زیاد می گوید. بله اما آیا مجید با دروغگویی اش به موفقیت رسید؟ اینکه دروغگویی بد است به نحوی در متن گذاشته شده است که عواقب آن هم گفته شود و بچه ها خودشان نتیجه گیری کنند.
 
 این تماس مهندس علاقه مندان مربوط به چه سالی است؟ زمانی که در وزارت آموزش وپرورش بودند تماس گرفتند؟
این بحث مربوط به سال ۱۳۷۸ است. او گفت براساس نوشته های شما در ایران بیش از ۱۸ میلیون «مجید» داریم؛ چه دختر و چه پسر. یک دروغ را در خانه و یک دروغ را در مدرسه می گویند. او معتقد بود بهترین چیزی که از قصه های مجید می توانیم برداشت کنیم و برای دانش آموزان ایران مفید باشد «امید» است. مجید هرگز ناامید نمی شود و در هیچ جا گریه نمی کند. تصمیم می گیرد و عمل می کند. هیچ کدام از داستان ها پایان خوشی ندارند اما به محض اینکه یک داستان تمام می شود سراغ چالش دیگری می رود و دوباره خود را نشان می دهد. 

تصویر امید در قصه های مجید تصویر درستی است. 
بچه ها دچار افسردگی و ناامیدی شده اند. مهندس علاقه مندان اشاره کرد بهترین چیزی که باید به بچه های ایران بدهیم «امید به فردا» است. ما یک دروغ در مدرسه به او می گوییم و در خانه دروغ دیگری می شنود. او نمی داند کدام یک درست است؟ آنچه در مدرسه به او گفته می شود یا آنچه در خانه می شنود؟ همان جا صحبت شد و گفتم کدام یک از کتاب های درسی شما (آموزش وپرورش) با زبان طنز نوشته شده و از خنداندن و خندیدن صحبت کرده است؟ بچه های ما نیاز به امید دارند. 

کسی منکر ارزش معنویاتی که به آن اعتقاد داریم نمی شود اما حتما محتوای کتاب های درسی باید سرشار از امید باشد چیزی که بچه ها با خواندنش امیدوار شوند و برای ادامه دادن ساختن این مملکت و زندگی کردن تلاش کنند. 
حرف درستی است. زندگی کردن برای این بچه ها لازم است. باید به نیازهای بچه ها توجه کنیم و آنها را برآورده سازیم. بچه ها به امید خنده و شوخی نیاز دارند. یک بار به مدرسه ای دعوت شدم و رفتم آنجا. من داستان کوتاهی به نام «رضایت نامه» نوشته ام که درباره نوشتن رضایت نامه توسط بچه ها برای مدرسه است. سیروس حسن پور از این داستان یک فیلم اقتباس کرده بود که کاراکترهای آن با لهجه لری صحبت می کردند. در آن مدرسه دخترانه که دعوت شدم دختران داستان «رضایت نامه» را به نمایشنامه تبدیل و برای اجرا آماده کرده بودند. من به مدرسه رفتم و خانم مدیر به من خوشامد گفت. او بیان کرد از من دعوت کرده اند تا به بچه هایی که نمایش را اجرا کرده اند جایزه بدهم؛ چراکه کارشان خوب بوده و باعث خنده و شادی شده بود. وقتی خواستم نمایش را ببینم گفتند نمی شود چون بچه ها گریم دارند نمی توانید آنها را ببینید؛ زیر پله ها نشستم و فقط صدای نمایش را می شنیدم. برایم شیرینی شربت و چای آوردند. در حین نمایش صدای خنده تماشاگران را می شنیدم. پس از اتمام نمایش از من خواستند نظر بدهم و پرسیدند کدام بازیگر بهتر بود؟ گفتم چیزی از نمایش ندیده ام و نمی دانم کی به کی بود! وقتی مدرسه ها به این صورت درمی آید نمی دانم چه بگویم. 
همان جلسه ای که با آقای علاقه مندان داشتم ایشان بیان کرد که قصد دارد بعضی از داستان های قصه های مجید را در کتب درسی قرار دهد و از من اجازه خواست. من قبول کردم اما شرط گذاشتم که در داستان ها دست نبرند. اگر قرار به تغییر است باید با من مطرح شود تا بتوانم به شکلی مناسب و به قلم خودم آنها را اصلاح کنم و در جایش قرار دهم. قبل از این چیزی که گفتم آموزش وپرورش ۱۰۰ کتاب قصه های مجید را خریده بود و یک نفر آنجا گفته بود که چرا این کتاب ها را خریدید؟ ۹۹ کتاب را برگردانید و فقط یکی را در آرشیو نگهداری کنید نه معلم ها بخوانند و نه بچه ها. 

قصه های مجید هنوز هم در کتاب های درسی هست؟
بله.

از تغییراتی بگویید که در این سال ها روی این داستان انجام دادند.
بعضی از آنها را تغییر داده اند و ما هم رضایت داده ایم. فردی حرف خوبی به من زد؛ او گفت: «اگر به خاطر این تغییرات جلوی انتشار قصه های مجید در کتب درسی را بگیرید بچه ها از خواندن نوشته های شما محروم می شوند.» بنابراین من هم قبول کردم اما برخی تغییرات خیلی خرابش کرده اند مثلا در بخشی از داستان «سفرنامه اصفهان» یک راننده بود که شعری را می خواند شعر را تغییر دادند. شعری که من در کتاب نوشتم این بود: نعمت روی زمین قسمت پررویان است/ خون دل می خورد آن کس که حیایی دارد. این شعر شوفری است اما آن را تغییر دادند و نوشتند به دریا بنگرم دریا تو بینم. ببینید این با آن تصویری که از راننده در کتاب گذاشته ام متفاوت است و حتما بچه ها هم این تفاوت را متوجه می شوند. بگذارید خاطره دیگری بگویم یک روز شخصی به من زنگ زد و گفت برخی قسمت های کتاب شما را حذف و اضافه کرده اند. من گفتم: «خبر ندارم چون کتاب های درسی را نمی بینم.» حالا چه کاری انجام داده بودند؟ قسمتی را به داستان اضافه کرده و نوشته بودند که مجید نماز می خواند. البته چیزی به من نگفته بودند گفتند اگر ایراد بگیرند چرا مجید نماز نمی خواند چه می گویید؟ می گویم به سن بلوغ نرسیده اما بی بی اش نماز می خواند به موقع هم می خواند. اگر مجید کار خطایی انجام می داد منتظر می ماند تا بی بی نمازش را بخواند. بعد از نماز که حال وهوای معنوی هنوز در او بود می آمد و می گفت: «بیا بزن!» در آن لحظه چون آرامش نماز حاکم بود او را تنبیه نمی کرد. من آنجا می گویم بچه ها نماز خوب است. قرار نیست من به کسی نماز یاد بدهم آنقدر نماز بزرگ است که لزومی به تبلیغ مستقیم من ندارد. همان جا با این کار مخالفت و نارضایتی خودم را اعلام کردم اما پس از اینکه خبر مخالفت من با این تغییر منتشر شد همه واکنش نشان دادند. 

خدا آقای پوراحمد را رحمت کند! یادم است آن موقع به او زنگ زدم و گفتم این اتفاق افتاده گفت با تو حرف می زنم ولی همه حرف هایم را چاپ کن. گفتم چشم. ابتدا با عصبانیت درمورد این موضوع صحبت کرد و بعد هم مصاحبه کردیم. 
بزرگ و کوچک درمورد این موضوع صحبت کرده اند. آقای حاجی میرزایی آن زمان وزیر آموزش وپرورش بود؛ معاونش را فرستاد و گفت می خواهم شما را ببینم. رفتیم آنجا بزرگ منشی کرد و به استقبالم آمد. من را در آغوش گرفت و گفت معذرت می خواهم این یک اشتباه از طرف آموزش وپرورش است که من مسئولش هستم. آمده ام از شما عذرخواهی کنم. خیلی به من لطف داشتند و همان جا خواستم داستان به همان اصلی که خودم نوشته بودم برگردد. خاطره دیگری دارم که شاید جالب باشد. یک روز یکی از آموزش وپرورش به من زنگ زد و گفت قصه های مجید که نوشته اید بهترین درس درباره کتاب و کتابخوانی است که می توانیم به بچه ها یاد بدهیم. قبلا خیلی زحمت کشیده اید ولی یک ایراد دارد؛ در جلسه تصمیم گرفتند اسم این داستان را عوض کنند. خواستیم از خودتان کمک بگیریم یک اسم نجیب و خوب روی آن بگذاریم. من گفتم مگر «عاشق کتاب» اسم بدی است؟ شما از عشق صحبت می کنید؟ بعد دختربچه ای که در خانه درباره عشق نشنیده می رود مدرسه و می خواند عاشق کتاب و هیجان زده می شود. پس این شعر سعدی که می گوید چنان قحط سالی شد اندر دمشق/ که یاران فراموش کردند عشق هم بدآموزی دارد و نباید در کتب درسی چاپ شود درست است؟ گفت نه آن را سعدی گفته. من گفتم بله سعدی گفته باشد اما شما هم که دارید می گویید عشق در این داستان مشکل دارد. گفت نه! ما می خواهیم یک اسم دیگر برای داستان انتخاب کنیم و از شما کمک می خواهیم. من گفتم بگذارید «هلاک کتاب» گفتند واژه «هلاک» خیلی واژه بدی است! بنویسید «کشته مرده کتاب» گفت نه! گفتم بنویسید «لَه لَه زن کتاب» گفت مرا دست انداخته اید؟ گفتم نه دارم معادل همه اینها را می گویم. بهترین اسم همان عاشق کتاب است. شما عاشق بچه تان همسرتان مادر درخت آسمان خدا هستید مگر عشق فقط برای یکی دو چیز به کار می رود؟ درنهایت گفت حالا ما چه کنیم؟ من نماینده جلسه هستم. گفتم من نمی توانم اسم بهتری پیدا کنم. اگر خودتان پیدا می کنید بگذارید ولی کتاب من از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اجازه این اسم را دارد و من هم در کتابم از واژه عشق استفاده می کنم. حالا الان بچه ها در مدرسه ها ترانه های ساسی مانکن را می خوانند و می رقصند. اما شما واژه عشق را نمی گذاشتید در کتاب بیاید. من بی ادب تر بودم یا ساسی مانکن؟
 
از بخشی از این داستان ها و روایت هایی که به قول خودتان طی ۷۰-۶۰ سال نوشته اید اقتباس شده و به فیلم و سریال تبدیل شده اند. ما کمتر می بینیم کتاب های نویسنده های دیگر  به فیلم و سریال تبدیل شود. حالا ممکن است یک سری سختگیری هایی از طرف نویسنده ها وجود داشته باشد که نمی خواهند از آثارشان اقتباس شود یا عوامل دیگری وجود داشته باشد. شما چه کار کردید که این کتاب ها به این راحتی به دست فیلمسازان می رسد و آنها را به تصویر تبدیل می کنند؟ خودتان کاری کرده اید یا سختگیری ای نسبت به کار فیلمسازی که روی قصه تان کار کرده داشته اید؟
اول بگویم من می خواستم کارگردان باشم؛ تئاتر هم خواندم اما نشدم. شاید یک کم این عقده فیلمساز شدن در من مانده یک غریزه است. یک چیزی هم عباس کیارستمی به من گفت که همیشه در ذهنم باقی مانده است. می گفت: «تو روی کاغذ داستان می نویسی یا فیلم می سازی؟» 

تصویرسازی درستی در کتاب های شما هست. 
بله. کیارستمی می گفت من هرچه نگاه می کنم تمام اینهایی که می نویسی فیلم و تصویر است. دیگر نیازی نیست که ما فیلمسازان داستان های تو را به فیلم تبدیل کنیم. من به هیچ عنوان به هیچ کارگردانی نمی گویم بیا این گونه از داستان من اقتباس کن اما در خود این داستان با واژه ها تصویرنویسی می کنم واژه ها را کنار هم می گذارم. فکر کن که یک کارگردان عکس ها را کنار هم می گذارد و متحرک می شود من هم واژه ها را کنار هم می گذارم. من با واژه ها کار دارم و شما کمتر از من می بینید که بنویسم: «زن بسیار زیبایی بود با قد بلند.» نه اگر این را بنویسم باید جایی زیبایی اش را نشان دهد یا قد بلندش به کار بیاید. برای مثال اگر تفنگی در صحنه ای نشان داده می شود حتما نقشی در داستان دارد. بنابراین خود داستان تعیین می کند من از جنس داستان هستم. شما بعید است فیلمسازی را پیدا کنید که بگوید: مرادی آمد و به من گفت این داستان را این گونه به فیلم تبدیل کن. کتاب های من تصویرنویسی است و نیازی به تشریح من برای کارگردان ندارد. 

کدام یک از این فیلم ها که از داستان هایتان اقتباس شده را خودتان خیلی دوست داشتید و وقتی که می دیدیدش دقیقا همان جملات کتاب برایتان تداعی می شد؟
ببینید! من معیاری در این باره دارم. معتقدم وقتی یک اثر در کتاب است متعلق به من نویسنده است و باید با معیار «ادبیات» آن را قضاوت کرد. اما وقتی از کتاب در مدیومی دیگر اقتباس می شود باید با معیار همان مدیوم آن را سنجید. من به پوراحمد گفتم برخی از قسمت های کارش را خیلی دوست دارم و از آن لذت بردم اما به عنوان تماشاگر نه به عنوان نویسنده. من آنجا تماشاگرم؛ تماشاگران حین دیدن فیلم کتاب نمی خوانند بلکه فیلم می بینند. 

این نگاه در ادبیات ما و بین نویسندگان بسیار کم است. 
من نمی توانم فیلمساز را وادار کنم طوری که من می خواهم فیلم را بسازد. یک بار کیارستمی به من گفت: «دلم می خواهد برای من یک فیلم ۲۰ دقیقه ای بسازی و ببینم تو اگر فیلم بسازی چطور می سازی؟ پولش را هم هرچقدر باشد می دهم. فیلمنامه ات را هم نمی خوانم. فیلمبردار درجه یک هم بهت می دهم. فقط می خواهم این فیلم را در آرشیوم داشته باشم.» 
در جوابش گفتم: «نه! بگذار من روی همان صفحه کتاب بنویسم.» چیزی که مردم دوست دارند را من هم دوست دارم. شاید تکه هایی از «میهمان مامان» بیرون زده باشد. این را به مهرجویی هم گفتم. کسانی که در آن محل زندگی می کنند نمی دانند میگو چیست؟ برخی از آنها معتاد بودند من ۳۰ سال با آنها زندگی کردم که به آنها توده های بی شکل می گویم. اما خب آن داستانی است که کارگردان دارد روایت می کند. برای مثال قصه «خمره»؛ هر اتفاقی که قرار است برای یک داستان بیفتد برای خمره افتاده است؛ چاپ شده به فیلم تبدیل شده نمایشنامه نوشته شده از آن نمایشی روی صحنه رفته و اقتباس انیمیشنی از آن صورت گرفته است. یکی از تعاریف ماندگار برای یک اثر این است که به هر ظرفی که تبدیل می شود ماهیتش را از دست ندهد و فقط شکلش تغییر کند. همه اینها خمره ای است که داستانش نوشته شده است. 

البته بگویم که این خیلی به نگاه شما برمی گردد. ما نویسنده های زیادی داریم که شاید نویسنده های خوبی باشند اما آنقدر درباره اقتباس سختگیری می کنند که هنرمند دیگر را پشیمان می کنند. 
کیومرث پوراحمد به من می گفت: «تو نقطه عطف زندگی من هستی. هیچ کسی اینقدر راحت با من برخورد نکرده.»

این حرف را همان دفعه که با او صحبت کردم گفت. گفت: «واقعا آقای مرادی کرمانی داستان را به گونه ای در اختیار من گذاشت که انگار این داستان داستان من است و من دارم آن را می سازم تا جایی که احساس کردم خودم آن را نوشته ام و با آن راحتم.»
واقعا خیلی به زندگی خودش نزدیک شده بود و می گفت این شخصیت مجید ترکیبی از زندگی من و توست. راستش باید قبول کنیم که در موقعیت فرهنگی مان اگر کسی بخواهد اثری درست کند باید به این نتیجه برسد که ظرف و قالب مهم است. حرفی که می زنید به قالبی که می ریزیدش تعیین می شود. اگر اصرار کنید که همواره حق با شماست نمی توانید انتظار داشته باشید همه ظرف ها مطابق میل شما باشد. یک روز من و فرمان آرا را دعوت کرده بودند تا درباره اقتباس صحبت کنیم. فرمان آرا گفت ما نویسندگانی داریم که به فیلمساز می گویند اگر کلمه «و» در کتاب من هست نباید حذف شود. 

بله. درست است و زیاد از این مدل داریم. 
این نویسندگان همواره در نزاع و دعوا هستند. ولی من هرگز با کسی دعوا نکرده ام و کسی هم با من نزاعی نداشته است. البته یک بار به شوخی به پوراحمد گفتم تو در قصه های مجید کاری کردی که من از یکی از تغییرها ناراضی بودم. او به همسرش خانم مهرانه گفت ببین نجابت این آدم را! چهار سال چیزی را در دلش نگه داشته و نگفته! پرسید خوب بگو چه کار کردم؟ گفتم در فلان جا آن طور که من می خواستم عمل نکردی اینکه مجید در یکی از داستان های تو آنطور داد و بیداد می کند. پوراحمد گفت خواستم تجربه ای با مجید داشته باشم و داستان جدیدی با او انجام دهم. گفتم خوشحالم که خودت راضی بودی اما کسانی که مجید را دوست دارند شاید چندان راضی نباشند چون این تغییرات مطابق با شخصیت مجید نیست. یا اینکه در داستان «طلبکار» مجید؛ مجیدی که اهل اصفهان شده و نمی تواند پولش را پس بگیرد با اینکه در واقعیت اگر کرمانی بود نمی توانست پولش را بگیرد نه اصفهانی که راحت پولش را پس می گیرد. من با هیچ کسی در این سال ها دعوا نکرده ام. 

می خواهم به گذشته برگردم. هوشنگ مرادی کرمانی اولین داستان تان را در چه سنی نوشتید؟
اولین داستانم را در ۲۳ یا ۲۴ سالگی نوشتم و برای نخستین بار در مجله «خوشه» به سردبیری احمد شاملو منتشر شد. این داستان به عنوان نخستین داستان در اولین کتابم با نام «بقچه» قرار گرفته است. کارم را با مجله خوشه شروع کردم. 

وقتی با احمد شاملو صحبت می کردید نظرش نسبت به داستان هایتان چه بود؟ آیا خاطره ای خاص از او دارید که در ذهن تان ماندگار شده باشد؟
من یادداشتی دارم که فکر می کنم در سایت شاملو کار شد با عنوان «شبی که نویسنده شدم». او گفت قلمت شیرین است و آدم را وادار به خواندن می کند. ولی باید یک خرده در آن دست ببرم. من هم گفتم اجازه من دست شماست. البته شاملو تغییراتی در داستان ایجاد کرد که من دوست نداشتم. به گمانم تغییراتی که او انجام داد تحت تاثیر همان گفتمان چپ بود. من در کتاب «بقچه» متن ویراستاری شده شاملو را نیاوردم. 

کتاب های شما در خارج از کشور هم منتشر شده است. من در روسیه کنار شما بودم و وقتی کتاب تان به زبان روسی رونمایی شد دیدم که مردم روسیه به آن علاقه مند شده اند. از بازخوردهایی که در این سال ها از چاپ کتاب ها در خارج از کشور داشتید بگویید. 
من هیچ زبانی را بلد نیستم بنابراین کتاب هایی که به زبان دیگر منتشر می شود را نخوانده ام. چند بازخورد خاص دارم که به نظرم جالبند. یک پروفسور مترجم در روسیه به من گفت شب ها وقتی از کار ترجمه بازمی گردم همسرم می پرسد چه ترجمه ای می کنی؟ و من آن را برایش می خواندم و خیلی دوست داشت. این ناشی از آن است که متن به خوبی ترجمه شده و مخاطب را جذب می کند. کارولین که کتابم را ترجمه کرده است می گفت مادرم وقتی از او می پرسیدم چیزی می خواهی یا نه؟ واکنشش این بود که کتابی که از ایران ترجمه کردی را برایم بخوان. همین تجربه را یک مترجم در چین هم برایم تعریف کرده بود. او گفت که کتاب مرا به چینی ترجمه کرده و خودش فارسی را به خوبی صحبت می کرد. او گفت این ترجمه مواد اولیه خوبی داشت و از آن استقبال شد. همچنین این را هم بگویم در هر کشوری که کتاب هایم ترجمه شده معمولا با یک کتاب مشخص شناخته می شوم. مثلا در ترکیه من را با کتاب «مربای شیرین» می شناسند. البته اسمش را «شیشه مربا» گذاشته اند. یک بار خانمی می گفت سریال ترکی می دیدم به یک بچه در این سریال کتاب «مربای شیرین» را دادند و این بچه می رقصید و می گفت من بهترین کتاب دنیا را دارم؛ خب این بسیار برای من ارزشمند است. به نظرم هیچ کس نمی آید چیزی را که استقبال نمی شود چاپ کند. این را هم از تجدیدچاپ ها متوجه می شوم. 

شما امسال ۸۰ ساله می شوید. این سال ها چه تجربیات تلخ و شیرینی در عرصه ادبیات برای شما به همراه داشته است؟
بگذارید دوباره به همان حرف اول گفت وگو برگردم. به نظرم همه این تجربیات از برخوردهای مختلف تا خواندن و نوشته شدن کتاب هایم همه آن قطره های سرمی که گفتم هستند که احساس می کنم هنوز زنده ام و کاری کرده ام. هرگز احساس نکرده ام که نویسندگی برایم تنها یک حرفه بوده بلکه وسیله ای برای «نگارش درمانی» بوده است. 

پایان خبر اوبیکو