کالبدشکافی یک خودزنی رسانه ای – اوبیکو

این در حالی بود که در همان ساعات تلویزیون جمهوری اسلامی ایران در حال پخش گفت وگوهای نسبتا غیرمتعارفی با چهره هایی نظیر علی لاریجانی و احمد وحیدی بود درباره اینکه مکتب مقاومت قائم به فرد نیست و سالها با وجود ترور مستمر چهره های برجسته ادامه حیات داده است. گفت وگوهایی که از فحوای شان می شد فهمید خبر مهمی در راه است و مسئولان کشور در حال اعمال نوعی سیاستگذاری رسانه ای برای زمینه سازی اعلام آن خبر در افکار عمومی هستند.

در این میان پرسش اساسی این است که در آن شرایط پیچیده چه کسی با چه استدلالی و با چه هدفی- به رغم اطلاع احتمالی از واقعیت- تصمیم گرفت اعتبار یک رسانه رسمی حاکمیتی را برای انتشار یک خبر نادرست ذبح کند؟ در زمان سقوط هلی کوپتر رئیس جمهور شهید هم دو خبر صددرصد کذب که حاکی از سلامت کامل وی بود در دو رسانه رسمی حاکمیتی منتشر شد. در همان زمان نیز از موضع گیری های برخی مسئولان کشور و آرایش کلی رسانه ای چنین بر می آمد که شهادت رئیس جمهور فقید دست کم در سطوح بالای تصمیم سازی کشور مسجل شده است.

 صرف نظر از اخلاق حرفه ای و اصولی نظیر صداقت شفافیت و عینیت که بنیان فعالیت هر رسانه ای است واقعیت این است که این نوع از اطلاع رسانی بحران از لحاظ «کارآمدی» زیر سوال است و البته پیامدهایی خطرناکی دارد که می تواند نظام اطلاع رسانی کشور را به محاق ببرد. در دنیایی که مرزهای امنیت ملی عملا فراتر از خطوط جغرافیایی ترسیم شده توانایی هر کشور در مدیریت جریان اطلاعات و شکل دهی به روایت های ملی و بین المللی به اندازه قدرت نظامی و اقتصادی حائز اهمیت است. در چنین شرایطی اعتماد مردم به منابع خبری رسمی مهم ترین سرمایه نظام اطلاع رسانی کشور است و هر بار که خبری نادرست از این منابع منتشر می شود بخشی از این سرمایه ارزشمند از دست می رود. این فرسایش اعتماد در بلندمدت می تواند به انتقال کامل مرجعیت خبری و ناتوانی کامل کشور در ایجاد انسجام اجتماعی و مدیریت افکار عمومی منجر شود. در عین حال انتشار اخبار نادرست از منابع رسمی فضا را برای جولان منابع غیررسمی و گاه معارض فراهم می کند. در خلأ اطلاعاتی که به این ترتیب ایجاد می شود روایت های متعدد و گاه متضاد ایجاد شده و به سرعت در اینترنت شیوع پیدا می کند. در نتیجه کنترل جریان اطلاعات به کلی از دست می رود و امکان ایجاد یک روایت مورد وثوق و منسجم ملی از رویدادهایی که بعضا مستقیما مرتبط با امنیت ملی ماست عملاً از بین می رود.

پیامد نامیمون دیگر تأثیر این رویکرد غلط بر توان کشور در مواجهه با بحران های آتی است. هر بار که خبر دروغی در خروجی رسانه های رسمی ظاهر می شود از کارآمدی آن ها در مدیریت بحران های بعدی کاسته می شود. چیزی که می تواند در شرایط حساس مانند بحران های طبیعی یا امنیتی پیامدهای فاجعه باری به همراه داشته باشد. آنجاست که می بینیم در شرایطی که کشور نیازمند اجماع سازی و انسجام اجتماعی است مهم ترین مجاری تامین این نیاز یعنی رسانه ها قبلا خلع سلاح شده اند.

دیگر پیامد مهم چنین تصمیماتی به مخاطره افتادن اعتبار بین المللی کشور است. توانایی هر کشور در ارائه روایت قابل اعتماد از رویدادهای مرتبط با خود یا حتی دیگران بخش مهمی از قدرت نرم آن کشور است و انتشار مکرر اخبار نادرست از منابع رسمی این قدرت را از بین می برد. بویژه در رویدادهایی که مستقیما با ایران مرتبط است؛  از جمله حمله به مقر جنبش حزب الله که یکی از مهم ترین هم پیمانان منطقه ای ایران به شمار می آید این روند تاثیر مخرب مضاعفی هم دارد. در واقعه ترور شهید سیدحسن نصرالله چشم افکار عمومی دنیا طبعاً بیش از رویترز و اسوشیتدپرس به ایرنا یا فارس و اوبیکو ماست و کسی که تصمیم به انتشار خبر دروغ در خروجی هر یک از این رسانه ها می گیرد در واقع فقط یک رسانه را بی اعتبار نمی کند او عملا روی بخشی از قدرت و اعتبار بین المللی کشور قمار کرده است.

از همه اینها گذشته وقتی انتشار اخبار نادرست از منابع رسمی به یک رویه تبدیل شود این پیام به جامعه مخابره می شود که در چشم حکمرانان و سیاستگذاران حقیقت ارزشی ثانویه در برابر مصالح کوتاه مدت سیاسی دارد. رواج چنین ذهنیتی طبعا به گسترش بی اعتمادی نسبت به همه نهادهای حاکمیتی منجر می شود و این یک سم مهلک برای حکمرانی در معنای کلان آن است. به عنوان نمونه تضعیف مرجعیت نهادهای تخصصی نتیجه ای از این روند است. به همین دلیل است که بخشی از جامعه مثلا در دوره کرونا به جای عمل به توصیه های تخصصی وزارت بهداشت و رعایت پروتکل های علمی به پیروی از شیادان به دنبال راهکارهایی مثل روغن بنفشه یا ادرار شتر می رود یا در پی بلایای طبیعی مثل سیل و زلزله به جای اعتماد به نهادهای تخصصی خدمت رسان خودش راسا اقدام می کند و نظام امداد و نجات را در ساعات اولیه هر حادثه ای مختل می کند. بله؛ حکمرانی زنجیره ای بهم پیوسته است و برای خیلی از مردم همه نهادهای انتخابی وانتصابی حاکمیت عضوی از یک پیکره واحد هستند. دود یک تصمیم نادرست در سطح سیاسی فقط به چشم نهاد تصمیم گیر ذی مدخل نمی رود. این کار در حقیقت نوعی ایجاد اختلال در حرکت چرخ دنده های کلیت نظام حکمرانی است و همه عملکردها در همه سطوح را ممکن است تحت تاثیر قرار دهد.

امروزه مرز میان امنیت ملی و امنیت اطلاعاتی بیش از پیش مبهم است و توانایی هر کشور در مدیریت جریان اطلاعات و صیانت از اعتماد عمومی بخش جدایی ناپذیری از راهبرد امنیت ملی آن به حساب می آید. به همین دلیل تضعیف نظام اطلاع رسانی کشور در واقع تضعیف یکی از ارکان اصلی امنیت ملی است. آنچه در جریان مدیریت رسانه ای بحران ترور شهید سیدحسن نصرالله مشاهده شده اقدامی از همین جنس است. این دست اقدامات نه تنها توانایی کشور در مدیریت افکار عمومی را تضعیف می کنند بلکه می توانند به تدریج بنیان های اعتماد عمومی و همبستگی ملی را نیز فرسوده سازند. در دنیایی که اطلاعات مهم ترین سرمایه در نبردهای سیاسی و رقابت های منطقه ای و بین المللی به شمار می آید ناتوانی در مدیریت صحیح جریان اطلاعات به معنای شکست است.
زمان آن فرا رسیده که مسئولان کشور با درک درست پیچیدگی های فضای رسانه ای معاصر به بازنگری اساسی در رویکردهای مدیریت و اطلاع رسانی بحران بپردازند. ادامه وضع موجود نه تنها ناکارآمد بلکه خطرناک است. ما در درجه اول نیازمند تحول بنیادین در ذهنیت سیاستگذاران هستیم. مادامی که این تحول محقق نشود همچنان بازنده جنگ روایت ها خواهیم بود و در هر بحران یا رویداد مهم مرتبط با امنیت ملی چیزهای زیادی را از دست خواهیم داد. با تاکتیک های دوره جنگ نرم نمی توان برای عصر رسانه های اجتماعی سیاستگذاری کرد و تصمیم گرفت. ما نیازمند راهبردهای جدید و کارامد در ارتباطات بحران هستیم. راهبردهایی که توام با شجاعت دوراندیشی و پذیرش واقعیت های اکوسیستم فعلی ارتباطات باشند. بدون اتخاذ راهبردهای موثر و تغییر رویه های فعلی نه تنها قادر به خلق روایت های ملی قدرتمند در رویدادهای مهم نخواهیم بود بلکه به تدریج کنترل فضای اطلاع رسانی کشور را کاملا از دست خواهیم داد. چنانکه همین حالا هم متاسفانه بخش اعظمی از این مسیر را پیموده ایم و در نزدیکی های همان نقطه انتهایی قرار داریم.

* روزنامه نگار و پژوهشگر رسانه